مسجد جامع ارومیه در ضلع جنوب شرقی بازار ارومیه و در جوار خیابان اقبال واقع شده است و از مهمترین عناصر بافت تاریخی بازار ارومیه به شمار میرود.
اين مسجد شامل مجموعه فضاهایی است که در دوره های مختلف پیرامون صحن مسجد شکل گرفته اند. این مسجد با دو در ورودی به راسته سنگتراشان و راسته عطاران راه دارد که از صحن بزرگ آن منشعب می شود. ( در دو دهه اخیر در میانه صحن ساختمان حوزه علمیه با حجمی بزرگ احداث گرديده كه هویت معماری مجموعه را مخدوش نموده است ) مجموعه آثار پیرامون صحن به شرح زیر میباشد:
۱٫ شبستان گنبد دار قدیمی یا گنبد خانه که هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد و به احتمال قریب به یقین و با مقایسه آن با نمونه های مشابه قدمت آن به دوره سلجوقی میرسد.
این شبستان پلاني مربع شکل به اضلاع ۶/۱۰ متر دارد که با گوشه سازیهایي به فرم فيلپوش و تبديل پلان چهار ضلعي به هشت و شانزده ، گنبد آجری به ارتفاع داخلی ۵/۱۶ متر بر آن استوار شده است .
آنچه که از ویژگی های معماری سلجوقی در این بنا بارز بنظر می رسد ، تبعیت از الگوی پلان چهار طاقی ،توجه به استحکام بنا و استفاده از مصالح مقاوم در ساخت بنا می باشد.
محراب گچبری ایلخانی بنا در ضلع جنوبی گنبد خانه واقع شده و دور تا دور منتهي اليه دیوار گنبد خانه کتیبه کوفی بر جای مانده است که از گوشه جنوب شرقی سمت راست دیوار طرف محراب با “بسم الله الرحمن الرحیم انا فتحناک لك فتحا مبینا” شروع می شود و در گوشه جنوب شرقی با کلمه ” ینصرک” ختم میشود. در دیوارهای شرقی و غربی نیز آیات دیگری نوشته شده است.
۲٫ محراب ایلخانی:
محراب گچبری مسجد جامع ارومیه به ارتفاع ۸۲/۷ متر و عرض ۴۸/۵ متردر ضلع جنوبی گنبد خانه اولین نمونه از ۲۳ محراب گچبری دوره ایلخانی می باشد که بر روی محراب قدیمی تر دوره سلجوقی و در تداوم هنر گچبری این دوره اجرا گشته است . از آنجا که اجرای این اثر نفیس و ارزشمند به تاریخ ۶۷۶ه .ق در مرز زمانی بین دو دوره سلجوقی و ایلخانی واقع شده است , با دارا بودن بسیاری از خصوصیات محرابهای ایلخانی وجوه مشترکی نیز با محرابهای دوره سلجوقی دارد.
کشیدگی و ارتفاع رفیع محراب ، استفاده از دو طاق نما و دو ستون نما و تاج محراب در فرم بندی آن، استفاده از خطوط ثلث در کتیبه های محراب ، تحدب نقوش و عناصر بکار رفته در گچبریها (البته این تحدب به اندازه نمونه های اجرا شده در اواسط دوره ایلخانی نیست) از مشخصه های بارزی هستند که این اثر بعنوان یک محراب دوره ایلخانی دارد.
وجود طاق کوچک نعلی شکل نیز مختص محرابهای ایلخانی در منطقه آذربایجان می باشد و نمونه آ ن را می توان در محراب مسجد جامع مرند که آخرین محراب گچبری ایلخانی می باشد مشاهده نمود.
و اما وجوه مشترک این اثر با محرابهای دوره سلجوقی استفاده از نقوش هندسی ، بکار بردن خطوط کوفی در کتیبه دور تا دور طاق نما و استفاده از فرمهاي توپی شکلی است که نمونه آن در مسجد میر نطنز به چشم می خورد . با این تفاوت که فرم توپی هاي مسجد جامع ارومیه محدب و مشبک اجرا شده اند.
دونالد ویلبردر بررسی معماری اسلامی دوره ایلخانی در خصوص این محراب ارزشمند می نویسد:
دیوار صفحه محراب دارای طاق سه برگه در مرکز است. در طرفین نغول ذوزنقه ستونهای نیمه مدور قرار دارد که سر ستون شیار دار آن در دو قسمت مجزاست.
وروی این ستونها نغول طاق نوک تیز ، که تقریبا به شکل نعل اسب است، قرار دارد وبالای آن حاشیه محدب ساخته شده است . این واحد با یک سلسله قالب مستطیلی محدب احاطه شده وبر فراز آن حاشیه بلندی ساخته شده است. کلیه محراب شامل تزیینات گچبری با سطوح مختلف برجستگی است . چند سانتیمتر بالاتر از محراب کتیبه گچی عریضی دورتادور اتاق ساخته شده است . بالای طاق سه برگه کتیبه ای به این مضمون وجود دارد: عمل عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی فی شهر ربیع الاول سنه سته و سبعین وتسمائه
درحاشیه اطراف قسمت مقعر محراب نیز به خط کوفی از قرآن مجید آیه ای نوشته شده است و از حضرت رسول اکرم (ص)دو حدیث به خط نسخ در حاشیه دور محراب نقش بسته است این محراب در دهه های اخیر آسیبهای جدی ديده و در سال ۱۳۷۹ توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آذربایجان غربی در کنار عملیات مرمتی گنبد خانه ،بصورت اساسی مرمت شده است .
۳٫ چهلستون:
در ضلع غربي گنبدخانه شبستان چهلستون مسجد واقع شده كه پس از شبستان گنبد دار, قديمي ترين بخش كالبد موجود مسجد جامع اروميه مي باشد. پلان چهلستون مستطيلي به ابعاد ۱۳×۴۶ متر مي باشد كه ۱۸ ستون سنگي در دو رديف نه تايي پلان اين قسمت را به سه ناو تقسيم نمود و ۳۰ گنبد پوششي آجري برروي آنها استوار گشته است. “به احتمال زياد ساختمان اين قسمت مربوط به دوره ايلخاني مي باشد و در دوره صفويه مورد مرمت قرار گرفته است(شباهت بخش سنگي آن با مقبره سه گنبد و قسمت تحتاني شبستان گنبد دار بسيار زياد است). انجام كاوش هاي علمي منظم و مطالعات باستان شناسي در فرصت مناسب در اين مجموعه تاريخي بي شك مدارك و اسناد مطمئني جهت تعيين دوره هاي قبلي و سير تحولات معماري قسمتهاي مختلف به دست خواهد داد.
در ضلع شمالي چهلستون دو ورودي از صحن به داخل مجموعه تعبييه شده است كه يكي از سر درها كه ورودي اصلي مجموعه مي باشد داراي مقرنس كاري و تزئينات كاشي هفت رنگ با گچبري مي باشد .
بر بالاي سر در ديگر كتيبه اي مربوط به اهداء باغ بزرگي به عنوان حياط مسجد و سال احداث حجرات به تاريخ ۱۱۸۰ ه.ق به وسيله رضا قلي خان بيگلربيگي اروميه ( حاكم كريم خان زند در اروميه ) نصب شده است.
بر سنگ نوشته اي در بالاي سر در اصلي نيز تاريخ ۱۱۸۴ثبت است. بر پايه همان سردر نيز سنگ مزاري با تاريخ ۱۱۷۱ وجود دارد .
به جهت رانش پايه ها و پوشش آجري، اين قسمت در سالهاي گذشته به شيوه آهن كشي مهار و تثبيت گشته است.
۴٫ حجرات اطراف صحن
همان گونه كه ذكر آن گذشت بر اساس كتيبه هاي موجود در سردر ورودي چهلستون در اوايل دوره زنديه حجرات اطراف صحن توسط رضا قلي خان حاكم اروميه در زمان كريم خان زند احداث گشته است .
متن كتيبه بدين شرح مي باشد :
“بسم الله الرحمن الرحيم چون توفيق حضرت رب الاربات شامل حال عاليجاه رفيع جايگاه اميرالامرا، العظام رضا قلي خان بيگلر بيگي اروميه افشار خلف جنت آرامگاه محمد موسي خان قاسم لو گرديد اين مدرسه در ايام خجسته انجام خود بر جنب مسجد جامع به جهت طالبان دين مبين حضرت سيدالمرسلين و ائمه معصومين صلوات الله عليهم اجمعين احداث نمود. في شهر رجب سنه ۱۱۸۴″
بخش اعظمي از حجرات پيرامون صحن در دو دهه اخير در حين احداث مدرسه علميه تخريب گرديده است .
۵٫ شبستان ضلع شرقي گنبدخانه:
در دهه هاي اخير شبستان ضلع شرقي گنبدخانه تخريب و شبستان نوساز بزرگي با سيماي ناهمگون و سقف شيرواني به مجموعه الحاق گشته و لطمه فراواني به معماري مجموعه وارد نموده است.