ایران شناسی

ایران شناسی

 

قلعه کنجانچم ایلام

365157_277

قلعه کنجانچم از جاهای دیدنی مهران به شمار می‌رود و در ۱۵ کیلومتری شمال شهر مهران در منطقه امیرآباد در میان تنگه‌ای موسوم به کنجانچم و در نزدیکی رودخانه کنجانچم ساخته شده است. این قلعه در جاده ایلام-مهران در مسیر راه کربلا قرار دارد. سابقه قلعه کنجانچم به اواخر دوره قاجار می‌رسد. این قلعه در سال ۱۳۲۶ هجری قمری به دستور غلام‌رضا خان ابوقداره آخرین والی ایلام ساخته شد. قلعه مزبور به قصد سکونت خاندان والی در فصل زمستان ساخته شد که مقر حکومتی خود را در آن قرار داد و برای گرفتن عوارض و مالیات از آن استفاده کرد. این اثر تاریخی در ۲۲ تیر ماه ۱۳۹۷ با شماره ثبت ۲۷۴۳ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. امروزه این قلعه با خلاقیت، ابتکار و بازاریابی مناسب به یکی از مراکز مهم گردشگری کشور تبدیل شده است. تلفیق مناظر اطراف با نمای قلعه، جلوه‌ای زیبا به این مکان گردشگری داده است.

معماری قلعه کنجانچم : قلعه کنجانچم دارای ابعاد مستطیلی و در یک طبقه با زیرزمین ساخته شده است. قلعه به شیوه چهارایوانی با سقف‌های قوس‌دار نیم‌دایره و طاق گهواره‌ای بنا شده است. قلعه کنجانچم شامل اتاق‌های مرتبط به هم، حمام، برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوان‌خانه است. قلعه سه ورودی دارد و دارای چهار برج دیده‌بانی است. تمام اتاق‌های قلعه به وسیله درهای تو در تو به هم وصل شده است و ارتباط ورودی به تمام اتاق‌ها و حیات اصلی به وسیله راهروهای پوشیده صورت می‌گیرد. نمای خارجی آن از سنگ تشکیل شده است. حمام قلعه کنجانچم نیز در پشت ساختمان قلعه ساخته شده است. این بخش از بنا شامل سه اتاق، یک راهرو اختصاصی و خزینه است که از طریق کانال و تنبوشه‌های سفالی آب آن تامین می‌شده است. مصالح به کار رفته در ساخت این حمام سنگ و گچ بوده‌اند. در طراحی قلعه فضاهای مختلف مورد نیاز مثل استراحتگاه، اندرونی، حرمسرا، اصطبل، سیاه‌چال، حمام، مطبخ و شاه-نشین و هشتی در نظر گرفته شده است. سرویس بهداشتی در فضای داخل برج نگهبان قرار دارد. مصالح به کار رفته در قلعه تماما بومی بوده و در همان محل تهیه شده‌اند. در میانه طول جنوب شرقی قلعه، ورودی زیبایی با کمی شکستگی رو به بیرون وجود دارد که تاکید بیشتری را القا می‌کند. ورودی با نمایی با دو جرز پیش آمده در طرفین درگاه و دو طاق‌نمایی که جزرها را به دیواره اصلی قلعه متصل می‌کند زیبایی خاصی دارد. در پس درگاه، ورودی هشتی جای دارد که با چرخشی ۹۰ درجه به دالان ارتباطی منتهی به حیاط، متصل می‌شود. فضای ورودی شامل پیش‌تاق، درگاه، سکو و هشتی و… است. قلعه کنجانچم، دارای معماری درون‌گراست و بیرونی آن کاملا ساده و فاقد هرگونه تزیین ساخته شده است. چهار برج دیده‌بانی در چهار راس بنا، ساخته شده است. نصب کنگره‌های دیده‌بانی بر روی دیوار، داشتن دست‌انداز بلند دیوار از لبه خارجی و تعبیه نمودن سوراخ‌هایی به صورت اریب برای نگهبانی و حراست از تمامی اضلاع قلعه به خوبی نمایان است و بنا را از یکنواختی خارج کرده است. قاب‌بندی اطراف طاق‌های ورودی قلعه با آجر و سطح داخلی آن به صورت گلچین آجری در نقش حصیری نماکاری شده و در لبه قوس یک گره چینی آجری کار شده است. نمای سر در تمام اتاق‌های قلعه که رو به حیاط مرکزی هستند، به همین روش، قاب‌بندی و تزیین شده‌اند. قاب‌بندی آجری در نمای دیوار هشتی ضلع شمال شرقی و قوس‌های نیم‌دایره از نوع گچی در فضاهای بین قوس‌ها بخش دیگری از تزیین‌های آجری در قلعه است. وجود گچ‌بری در نقوش ساده، تلفیق خطوط و گل‌برگ‌های ریز در اطراف طاق‌نماها و بدنه‌های دیوار قلعه، از تزیین‌های داخلی اتاق‌هاست.

قلعه تاریخی کنجانچم در سال ۱۳۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت شد. تسطیح و رکلاژ سطوح خاک‌ریزی و خاک‌برداری پی‌ها-پی‌کنی کانال کشی-تهیه و نصب بلوک‌های بتنی جدولی با بندکشی، تهیه و اجرای بتن پشت جدول، تهیه و اجرای کرسی چینی، تهیه و اجرای لوله برق، تهیه و اجرای لوله آب، تسطیح و رگلاژ مسیر دسترسی، آجرفرش اطراف قلعه همراه بندکشی و اجرای آب‌نما از جمله خدمات عملیاتی است که روی این قلعه انجام شد. عملیات مرمت قلعه همچنین شامل دیوارچینی ضلع غربی، تعمیرات داخل اتاق‌ها، مرمت حوض حیات، هدایت آب‌های داخل به خارج قلعه و قسمتی از سقف قلعه می‌شد. نوع مصالح استفاده شده برای مرمت قلعه استفاده از سنگ‌های رودخانه‌ای و گچ نیم‌کوب بوده است. قلعه کنجانچم که به دستور غلامرضاخان ابوقداره، آخرین والی ایلام به‌عنوان قلعه زمستانی در عصر قاجار ساخته شده بود، به دلیل بارش باران و وقوع سیل در سال ۱۳۹۴ نیز دچار آسیب شد و با وجود استحکام فراوانی که داشت به دلیل برخورد ساعقه به آن، دیوار جنوبی قلعه، به طول ۱۵متر تخریب شد. مهران یکی از شهرستان‌های جنوبی استان ایلام است که آثار ارزشمند تاریخی توام با موقعیت ویژه مرزی از نظر تردد و مبادلات تجاری دارد. با این وجود، مهران همچنان عنوان منطقه محروم را یدک می‌کشد. یکی از آثار ازرشمند در این منطقه قلعه کنجان‌است که مربوط به سلسله محلی والیان پشتکوه است که در اواخر قاجاریه بنا نهاده شده است. این قلعه دارای پتانسیل بسیار بالا برای تبدیل شدن به یک مکان گردشگری است. با سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری تاریخی-فرهنگی امروزه می‌توان بخشی از نیازهای شهرستان در حوزه اقتصاد و اشتغال را مرتفع ساخته و با ورود آثار تاریخی گذشته به زندگی روزمره، می‌توان مهمترین گام را در حفظ و صیانت از این منابع تاریخی ارشمند برداشت.

موزه شاهرود

1200px-نمای_بیرونی_پارک_موزه_شاهرود

«موزه شاهرود» که در خیابان فردوسی شهرستان شاهرود در استان سمنان قرار دارد، در سال‌های ۱۳۰۷ – ۱۳۰۶ به عنوان بلدیه یا شهرداری ساخته شده است. این بنا در سال ۱۳۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و به عنوان نخستین موزه استان سمنان مورد بهره‌برداری قرار گرفت. علاوه بر ۸۳۰ قلم شی تاریخی، بیش از ۱۲۰ نسخه خطی و کتاب قدیمی ارزشمند نیز در این موزه نگهداری می‌شود؛ و قدیمی‌ترین اثر موزه ای آن، ابزار سنگی و استخوانی است که بیش از هشت هزار سال قدمت دارد و از تپه سنگ چخماق بسطام به دست آمده است. این بنا با زیربنای ۴۶۸ مترمربع و در دو طبقه، به سبک معماری اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی طراحی شده است و از جاهای دیدنی شاهرود به شمار می‌رود. نمای بیرونی این بنا با آجر شکل گرفته و محوطه اطراف ساختمان را سنگ و آجرفرش پوشانده است. سقف‌های طبقه اول موزه شاهرود دارای طاق‌های هلالی و ترکی هستند که از خشت و مصالح آجری تشکیل شده‌اند. اشیا و آثار تاریخی و کهنی که از سطح استان سمنان تهیه و گردآوری شده‌اند، به صورت گسترده در این موزه نگهداری می‌شوند. این آثار دوره‌های تاریخی مختلفی از جمله قبل از میلاد مسیح، آثار دوره قبل از اسلام و آثار دوره اسلامی را در برمی‌گیرند و به دو بخش «باستان‌شناسی» و «مردم‌شناسی» تقسیم شده‌اند.

بخش باستان‌شناسی :  اشیا این بخش از حفاری‌های تپه‌های باستانی مانند تپه سنگ چخماق شاهرود کشف شده‌اند و در طبقه اول موزه، شش اتاق و یک راهرو را به خود اختصاص می‌دهند. اشیا این بخش شامل سکه‌هایی از دوره صفویه، اشکانی و سلوکی، مهره‌های تاریخی سنگی، ظروف سفالی (خاکستری و منقوش) و شیشه‌ای، ابزارهای سنگی و استخوانی یا مفرغی، قبر بازسازی شده، درب منبت‌کاری شده، ستون‌های چوبی، محراب گچ‌بری شده، آجر نقش‌دار، پیه‌سوز از جنس فلز و مفرغ و غیره هستند. علاوه بر این، از جمله اشیا جالب توجه موزه که متعلق به هزار اول پیش از میلاد یا ۳ هزار سال پیش هستند، می‌توان به اشیا تزئینی و آرایشی زنان آن دوره شامل دستبند، حلقه، گیره سر و سنجاق مو اشاره کرد که از مفرغ، استخوان یا سفال ساخته شده بودند. قبر بازسازی شده موجود در این موزه به هزاره اول قبل از میلاد تعلق دارد و از محوطه تپه‌بلوار شاهرود کشف شده است. اسکلت به دست آمده از این قبر به پهلو، در حالت جنینی و به سمت شرق یافته شده و در کنار آن وسایل تدفین قرار داشته است. در گذشته عقیده بر این بود که قرار دادن صورت مردگان به سمت شرق (محل طلوع خورشید) پیام‌آور زندگی و حرکت است و مردگان در دنیای دیگر به وسایلی که در کنار آنها قرار داده شده است، نیاز خواهند داشت. علاوه بر آن، از دیگر اشیا منحصر به فرد این موزه می‌توان به درب منبت کاری شده متعلق به زمان مظفرالدین‌شاه قاجار اشاره کرد. این درب به عنوان درب آرامگاه امامزاده محمد سرامین قطری ساخته شده بود و به نقوش برجسته شامل نام سازندگان آن، آیت‌الکرسی، اسامی چهارده معصوم، نقوش اسلیمی، اشعار محتشم کاشانی و نوشته‌ها و آیات قرآنی مزین است. بخشی از نقوش اسلیمی یا گل بوته‌ای این اثر، خارج از در منبت‌کاری شده‌اند و به وسیله میخ و سنگ یشم به بدنه اصلی نصب شده‌اند. این نقوش به همراه گل‌های نیلوفر، نمایشگر چرخه زندگی و چهار فصل سال هستند.

بخش مردم‌شناسی : این بخش آینه تمام‌نمای زندگی مردم است در طبقه دوم دارای دو اتاق، یک راهرو و یک سالن شامل اسناد و قباله‌ها، ابزار و وسایل تعزیه‌خوانی، وسایل تدفین، کارگاه پارچه‌بافی و انواع چرخ‌های ریسندگی سنتی، ابزار تدخین، وسایل روشنایی سنتی، قرآن خطی در ابعاد مختلف، پرده درویشی و ابزارکار دامداری، کشاورزی، پوشاک، پخت نان و دست‌بافته‌ها، تن‌پوش‌ها و سرپوش‌های شهرستان شاهرود است. همچنین در این بخش لباس‌های زنانه شامل کت زنان (کلیجه) شلیته، کلاه سوزن‌دوزی شده، چارقد ریال، جوراب پشمی و پیراهن سوزن‌دوزی شده نیز به نمایش گذاشته شده است. در این بخش، پرده درویشی بیش از همه خودنمایی می‌کند که در سال ۱۳۴۰ یا ۱۳۴۲ توسط حسین درویش (نقاش پرده‌های درویشی) در کاشمر سبزوار ساخته شده است. این پرده شامل ۳۲ روایت و حدیث مذهبی و ۴۰۰ صورت انسان و حیوان است و در سال ۱۳۶۹ توسط کارشناسان میراث فرهنگی در اصفهان مورد بازسازی قرار گرفته است.

گنبد کبود مراغه

Gonbadkabod

گنبد کبود از بناهای دوره سلجوقیان در شهر مراغه و از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود که تزیینات به‌ کار رفته در آن در مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی کم‌نظیر است. این گنبد که در بین عوام به اسم مقبره مادر هولاکو خان شهرت دارد، در فاصله سال‌های ۵۸۲ تا ۶۵۶ هجری قمری ساخته شده است. گنبد کبود در ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. گنبد کبود مراغه در واقع یک برج مقبره به‌ حساب می‌آید که گفته می‌شود، قبر مادر هلاکوخان در این محل قرار دارد. این گنبد که در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت، به‌‌دلیل قرارگیری در مرکز شهر توانسته نسبت به‌ سایر گنبد‌های مراغه، توجه بیشتری را به‌ خود جلب کند. در فاصله چند متری از این گنبد، برجی تاریخی وجود دارد که به برج مدور مشهور است و همانند نامش از ساختاری استوانه‌ای تشکیل شده است. البته از نگاه یک بازدیدکننده عادی، زیبایی گنبد کبود بسیار بیشتر از برج مدور است و تزیینات به‌ کار رفته در آن بسیار چشم‌نواز هستند. از لحاظ بازسازی نیز گنبد کبود شرایط بهتری دارد. در طول سال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری برای بازسازی محوطه این بنا صورت گرفته است؛ ولی اغلب آن‌ها بی‌نتیجه بوده‌اند. بازسازی این بنا از سال ۱۳۹۵ هجری شمسی شروع شده؛ اما هنوز مرمت آن به‌دلایل مختلف به اتمام نرسیده است و به همین دلیل بازدیدکنندگان نمی‌توانند از داخل این بنا دیدن کنند. گنبد کبود در دوره سلجوقیان ساخته شده و از لحاظ تزیینات و زیبایی نسبت به‌ سایر آثار به‌ جا مانده از این دوره بسیار زیبا‌تر است. با این وجود، نظرات مختلفی در خصوص زمان ساخت این اثر وجود دارد و برخی آن را مربوط به‌ زمان مغول و برخی دیگر نیز مربوط به دوره قبل از هلاکوخان می‌دانند. با توجه به روایات متعددی که در مورد صحت وجود قبر مادر هلاکو در این گنبد مطرح است، سال ساخت آن احتمالا به سال‌های ۵۸۲ و ۶۵۲ هجری قمری می‌رسد.

معماری و تزیینات گنبد کبود مراغه :  گنبد کبود از نظر ترکیب کلی مشابه سایر مزارهای موجود در مراغه است و شامل شبستانی مرتفع بر زیربنایی از سنگ می‌شود که سردابی در آن قرار دارد. در ساخت این بنا از آجر‌های سرخ‌رنگ و کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده است و در بخش‌های مختلف آن نیز سنگ‌های سفید به‌ چشم می‌خورد. اطلاعات زیادی در خصوص معمار گنبد کبود در دست نیست. این برج، ساختاری ۱۰ ضلعی دارد و پهلوهای آن دارای طاق‌نما و حاشیه‌کاری دندانه‌ای است و در کناره آن‌ها پایه‌های ستون‌مانندی به چشم می‌خورد. این پایه‌ها مانند سطح بیرونی طاق‌نماها، با تزییناتی مرکب از آجر و سفال و کاشی فیروزه‌ای رنگ در طرح‌های هندسی، به‌شکل بدیعی آرایش شده‌اند. این بنا مملو از تزیین است؛ به‌طوری که «آرنولد تالبوت ویلسون» در سفرنامه‌اش می‌نویسد: تزیین گنبد کبود بیش از اندازه است و اهمیت تزیین در اینجا بر سبک ساختمان ارجحیت دارد. در بخش خارجی بنا تزیینات به‌‌صورت قطاربندی هستند و فرم‌های هندسی و سه‌ ردیف مقرنس در آن دیده می‌شود. این برج نظیر دیگر برج‌‌های مقبره‌دار دو طبقه دارد. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت و قسمت بالایی، اتاقی مزین به گچ‌بری و کاشی‌کاری است. اتاق مذکور، سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچ‌بری و تزیینات و نوشته‌های آن نیز از بین رفته است. داخل بنا، دورتادور زیر گنبد بر حاشیه‌ پهنی از گچ، با خط نسخ قسمتی از آیه اول سوره ۶۷ قرآن کریم نوشته شده است. آیات و کلمات الهی نظیر «الله» و «والحمد» با شکل‌های مختلفی در دیوار‌های این بنا به‌صورت استامپی نقش‌ بسته‌اند. در گذشته دیوار‌های داخلی برج دارای رنگی فیروزه‌ای بوده‌اند که اکنون اثر زیادی از آن باقی نمانده است. کتیبه گچ‌بری در بخش داخلی بنا، اطلاعاتی در خصوص برج مقبره بودن آن نشان می‌دهد و بر این اساس به‌ نظر می‌رسد که گنبد مذکور آرامگاه مادر هلاکوخان باشد. به‌‌دلیل قرارگیری گنبد کبود و برج مدور در مرکز مراغه، ساختمان‌های مختلفی اطراف آن را پوشانده‌اند و از بخش‌های مختلف شهر، دید زیادی نسبت به آن‌ها وجود ندارد و در واقع این دو اثر تاریخی در مکانی محفوظ قرار گرفته‌اند. تفاوت معماری و زیبایی گنبد گبود و برج مدور، اطلاعات بسیاری را فاش می‌کند. بر اساس کتیبه برج مدور که به زبان کوفی نوشته شده است، این برج در سال ۵۶۳ ساخته شده و تنها با گذشت چند سال از آن اثر دیگری به‌ نام گنبد کبود در کنار آن احداث شده است. شیوه معماری و تزیینات به‌ کار رفته در آن‌ها بسیار تفاوت دارند و بر این اساس در فاصله زمانی مذکور تغییرات بسیاری در شیوه معماری صورت گرفته است.

تل خسرو

9650a380-2aac-44ef-9ef5-aa4617205010

تل خسرو که با نام تپه خسرو نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی یاسوج است که سابقه آن به هزاره پنجم پیش از میلاد بازمی‌گردد. مردم محلی تپه را متعلق به کیخسرو پادشاه کیانی می‌دانند. تل خسروی که امروزه «تل خسرو» ناميده مى‌شود، تپه‌اى در جنوب شهر ياسوج است که در فاصله‌اى کمتر از ۵ کيلومترى آن قرار دارد. تل خسرو، تپه‌ای با ارتفاع ۲۰ متر است که بلندترین و مهم‌ترین محوطه باستانی این دره شمرده می‌شود که تنها محوطه استقراری و سکونت دایم این دره محسوب می‌شود. این تپه که ۱۵۰ متر درازا و ۱۲۰ متر پهنا دارد، در دهه ۸۰ خورشیدی به وسیله باستان‌شناسان مورد کاوش قرار گرفت و نشان داد قدمتی چندین هزار ساله دارد. پایین‌ترین لایه‌های این تپه باستانی آن را مربوط به هزاره پنجم پیش از میلاد و بالاترین لایه‌ آن، مربوط به یک قلعه قاجاری است. بیشترین ارتفاع تپه مربوط به نیمه شمالی و شمال شرق آن است. طیف وسیعی از بقایایی فرهنگی به‌خصوص سفالینه‌های نارنجی و خاکستری، ابزار سنگی، قطعات شکسته، خشت پخته و… در سطح محوطه تا شعاع ۵۰ متری آن مشاهده شده است. تپه یا تل خسرو که اثری با سابقه محسوب می‌شود در استان کهکیلویه و بویراحمد و در روستای تل خسرو قرار و در ۵ کیلومتری یاسوج قرار گرفته است. برخی تصور می‌کنند نام تل خسرو برگرفته از نام پادشاه ساسانی ایران خسروپرویز است، اما اگر از اهالی این روستا در مورد این نام پرسش شود، آن‌ها قدمت روستا را به کیخسرو اساطیری فرزند سیاوش از پادشاهان کیانی ایران می‌رسانند. در علت نام‌گذاری تل خسرو، دو روایت در نزد مردم روستا موجود است که هر دوی آن‌ها به واگذاری پادشاهی کیخسرو به لهراسب ختم می‌شود. روایت این تل را اهالی روستای تل خسرو چنین تعریف می‌کنند: زمانی که به کیخسرو سروش الهی رسید که به دشت یاسوج بیاید، وی به سوارانش دستور داد که هرکدام توبره‌ای خاک روی هم بریزند تا تپه‌ای شکل بگیرد. سپس کی خسرو بر بالای تل می‌رود و لهراسب را به جانشینی برمی‌گزیند. این که آیا چنین داستانی واقعیت داشته یا ساختگی است مشخص نیست و تنها یک شاهد می‌توان برای آن آورد. در شاهنامه فردوسی پس از اینکه کی خسرو تاج بر سر لهراسب گذاشت به غاری در رشته‌کوه دنا (که اکنون با نام غار کیخسرو شناخته می‌شود) می‌رود و عروج می‌کند. برخی از مردم محلی نیز روایت دیگری دارند و آن روایت این است که وقتی کیخسرو در کنار چشمه پرآب، مزرعه بزرگی می‌بینید که پیرمردی ضعیف و تنها در جمع‌آوری محصول عاجز مانده است. کیخسرو دستور می‌دهد سپاهیان هر یک دسته‌ای از محصول را به کمک او جمع‌آوری کنند. پس از جمع‌آوری سریع محصول توسط سپاه، خسرو از پیرمرد پرسید: ای پیرمرد بگو در کار کردن دست جمع بهتر است یا دست کم؟ پیر می‌گوید: دست جمع. سپس می‌پرسد: موقع خوردن دست جمع بهتر است یا دست کم؟ پیر می‌گوید دست کم. خسرو از بخل وی آزرده و خشمگین می‌شود و دستور می‌دهد هر یک از لشکریان یک توبره خاک در کنار آن چشمه روی‌هم بریزند که با این کار در وسط آن دشت صاف تپه نسبتا بزرگی ایجاد می‌شود. برای آنکه در حال سخنرانی همه لشکر او را ببینند به بالای تپه می‌رود و ضمن نصیحت لشکریان خود به عدالت و انصاف و مردم‌داری و نیک نفسی و وطن‌پرستی، جانشین خود (لهراسب) را بنا به خوابی که دیده بود، به جانشینی خود انتخاب می‌کند. بر اساس روایات محلی‌، کیخسرو کاخی بر سر این تل یا تپه بنا نهاده بود که پرفسور گاوبه، آثار آن را به‌صورت عمارتی با آجرهای زرد چهارگوش و آجرهای سرخ از نوع آجرهای پل علیایی بهبهان (ارجان قدیم) مشاهده کرده و این مکان را به پیش از دوره هخامنشیان مربوط دانسته است. تل خسرو در سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۵۵۲ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسید. شمال شرق تپه باستانی که مربوط به دوره اسلامی بود تسطیح و به زمین کشاورزی تبدیل شده است. با این حال در این بخش نیز قلوه‌سنگ‌ها و سفال‌های به دست آمده نشان‌دهنده آثار تاریخی در این مکان است. اسطوره‌های کهن ایران زمین در کهگیلویه و بویراحمد مثل رویدادهای واقعی هستند که در اذهان مردم این دیار جاودانه مانده‌اند. آثار باقی‌مانده در این استان که طبیعتی بی‌نظیر دارد، باید بیشتر از گذشته مورد توجه مسئولان و باستان‌شناسان قرار گیرد تا شاید بتواند رازهای چندین هزار ساله خود را برای نسل‌های کنونی بازگو کند. اگر سری به یاسوج زدید در ۵کیلومتری خود می‌توانید از این تپه اساطیری دیدن کنید. بدون شک علاقه‌مندان به تاریخ اساطیری و باستانی ایران، از دیدن این تپه عظیم و بازمانده‌های تمدن ایرانی در ۵۰۰۰ سال پیش لذت خواهند برد.

حرم حضرت معصومه (س)

2905010b-45bf-43ed-8cdf-e268e4fd8168

حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی قم است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی است. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم به‌لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و می‌توان آن را از جاذبه‌های تاریخی مهم قم به حساب آورد. حرم حضرت معصومه (س) از بخش‌های مختلفی نظیر کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و… تشکیل شده است که اکثر آن‌ها مزین به مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری و آینه‌کاری‌ هستند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن شده‌اند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود. جالب است بدانید که می‌گویند زیارت‌نامه‌ حضرت معصومه (س) برخلاف زیارت‌نامه‌های سایر امام‌زادگان، از طرف امام رضا (ع) نقل شده‌ است. این زیارتنامه برای اولین بار با دستخط علی بن موسی الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شد.

حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه شده تا اینکه به‌شکل امروزی خود درآمده است. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بود که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساخته شد. حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی را وداع گفتند و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشت که وقف ایشان کرد و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدند. پس از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان گذاشته شد. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشت تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبه برجی‌شکل قرار داد. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگر ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی بود که اقدام به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه کرد و متعاقبا دستور ساخت در بزرگ‌تری برای آن داد.

ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه‌ای فاقد ایوان و گلدسته به‌جای آن سه گنبد کرد که دارای تزیینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید. این طور به نظر می‌رسد که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون ماند؛ چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پابرجا بود. حمدالله مستوفی به ویران‌شدن قم در اثر این حمله اشاره کرده؛ ولی صحبتی از صدمه به حرم نکرده است. پس از آن سلطان ‎محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک آن را می‌توان روی کاشی‌های موجود با تصویر سواران مغول بر آن مشاهده کرد. امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگ‌ترین استادهای کاشی‌ساز آن زمان دستور ساخت کاشی‌های متنوعی را برای مرقد داد که کار ساخت آن‌ها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدند.

در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشی‌کاری و همین طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و جلال آستان حضرت معصومه (س) دوچندان شد. بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ هجری قمری به قوت خود باقی بود تا اینکه دختر شاه اسماعیل اول موسوم به شاه‎بیگم، بقعه حضرت را به‌شکل بنایی هشت ضلعی با هشت صفه درآورد و دستور داد دیوارهای آن مزین به کاشی معرق شوند. علاوه بر این، ساخت ایوانی با دو مناره، صحن عتیق، سه رواق، کتیبه‌هایی با خطوط ثلث و نسخ نیز از دیگر اقدامات وی بود. برخی معتقدند الحاق این بخش‌ها به حرم توسط «شاه بیگی بیگم» دختر فردی به نام همادبیک یا عمادبیک انجام شده است. شاه اسماعیل اول نیز علاوه بر ساخت ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا)، شالوده صحن کهنه را بنیان نهاد. شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۵ هجری، ضریحی آجری مزین به کتیبه‌های معرق و کاشی‌های هفت رنگ در چهار طرف مرقد ساخت که به‌دلیل وجود منافذی در اطراف آن، زائران ضمن تماشای مرقد می‌توانستند نذورات خود را در ضریح بیندازند. به این ترتیب، اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد. او همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه را ساخت که به صحن کهنه متصل است. شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه را در سمت جنوبی آستانه احداث کرد که با نام مسجد طباطبایی شناخته می‌شود. این صحن دارای راه مخصوصی به مقبره شاه‌ عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بود. در پایان روزگار صفویان و در پی حمله افغان‌ها به ایران، اشرف افغان همه آثار نفیس و زر و زیورهای این حرم و حتی طلاهای صندوق مرقد شاه‎ عباس را به یغما برد.

پس از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابل‌توجهی در حرم اتفاق نیفتاد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار رسید. فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلااندود را صادر کرد. فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری نیز درخواست کرد که ضریح حرم نقره‌پوش شود که به‌دلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری به‌جای آن نصب شد. جالب است بدانید که این ضریح بارها مرمت شد و تا سال‌های متمادی مورد استفاده بود تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، ضریحی از نقره با ظرایف هنری ویژه به‌جای آن گذاشته شد. از دیگر اقدامات فتحعلی شاه قاجار این بود که کف حرم را با سنگ مرمر پوشاند، گلدسته‌های حرم را طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا به‌جای در چوبی حرم نصب کرد، تزیینات بسیار هنرمندانه‌ای در سقف زیر گنبد انجام داد و آیینه‌کاری‌های دیوارهای حرم را شروع کرد که تا سال‌ها بعد و دوره محمد شاه قاجار ادامه یافت. در زمان ناصرالدین شاه ضمن مرمت گلدسته‌های طلا و کاشی‌کاری‌های نفیس روی آن‌ها، دو رواق دیگر در حرم ساخته شد. شالوده صحن جدید (بزرگ) در آخر قرن ۱۳ هجری قمری به‌ دست آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد که پسرش به‌عنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین ‌شاه، کار ساخت آن را ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان رسید. آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین بار مجهز به چراغ برق شد و موتور برق کاخ سلطنتی با تصویب مجلس به این آرامگاه واگذار شد.

علت سفر حضرت فاطمه معصومه (س) به قم : درست یک سال پس از سفر حضرت رضا (ع) به شهر مرو، حضرت فاطمه معصومه (س) همراه تعدادی از برادران و محارم خود در سال ۲۰۱ هجری قمری راهی دیدار برادرش، امام رضا (ع) می‌شود. طبق بسیاری از روایات، علت سفر حضرت معصومه (س) به ایران برای ملاقات با برادرشان بوده است؛ چراکه پس از شهادت پدر بزرگوارشان، علاقه خاصی به امام رضا (ع) داشتند و از محضر علمی و معنوی ایشان بهره می‌بردند. علاوه بر این، موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون، فرصت تبلیغ تشیع را به فرزندان پیامبر (ص) و سادات می‌داد. آن‌ها در طول راه به ساوه می‌رسند و از آنجا که اهالی این شهر در آن زمان از مخالفان اهل بیت بودند، نبردی بین ماموران حکومتى و همراهان حضرت درمی‌گیرد که منجر به کشته‌شدن عده‌اى از همراهان می‌شود. پس از این ماجرا حضرت معصومه (س) به طرف قم راه می‌افتند که با استقبال بزرگان و مردم قم مواجه می‌شوند. در ادامه، حضرت به منزل شخصى موسى بن خزرج می‌رود. ایشان فقط ۱۷ روز در قم حضور داشتند و در سن ۲۸ سالگی در اثر بیماری دار فانی را وداع می‌گویند. بعد از وفات، حضرت را در باغ بابلان قم دفن می‌کنند.

ضریح : شاه طهماسب اول، نخستین ضریح مرقد مطهر را در سال ۹۶۵ هجری قمری ساخت که ابعاد این ضریح آجری معادل ۴٫۸۰ متر طول، ۴٫۴۰ متر عرض و دو متر ارتفاع بود. وی بعدها ضریحی از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد که در دوران شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین آن شد. دری چوبی در شمال ضریح برای ورود به مرقد وجود داشت که در سال ۱۲۱۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه دری نفیس از طلا به‌جای آن ساخته و نصب شد. فتحعلی‎شاه در سال ۱۲۴۵ هجری قمری دستور داد که این ضریح با صفحه‌هایی از نقره پوشانده شود و روی پایه‎ای به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر از سنگ مرمر قرار بگیرد. در زمان فتحعلی‎شاه، این ضریح دو بار به‌علت فرسودگی مرمت شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع آن افزایش یافت و شکلش تغییر کرد. مقداری ظریف‌کاری در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی روی ضریح انجام شد و در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اصلاحاتی روی ضریح صورت گرفت. ضریح کنونی از نقره ۱۰۰ درصد خالص است که از بانک مرکزی جمهوری اسلامی خریداری شد و ضریح قدیمی در ازای نقره‌های خریداری‌شده در اختیار خزانه‌داری قرار گرفت. این ضریح تزیینات قلم‌زنی و فلزکاری‌ بسیار زیبایی دارد که کار دست استادکاران و هنرمندان اصفهانی است.

گنبد : طبق روایات تاریخی، اولین گنبد حرم، یک سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج روی آرامگاه ایشان گذاشت. این طور به نظر می‌رسد که حضرت زینب (س) از دختران امام جواد (ع) در سال ۲۵۶ هجری قمری، اولین گنبد را در این محل بنا کرد. در ادامه وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان، گنبد بلندی مزین به کاشی‌های رنگی روی این آرامگاه مقدس ساخت. همسر شاه اسماعیل صفوی دستور می‌دهد آن را به کاشی‌های معرق‌کاری مزین کنند و ایوان بزرگی با دو مناره در طرفین آن بنا کنند که ایوان طلای امروزی است. در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روی این گنبد با خشت‌های طلایی پوشانده می‌شود که تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی همچنان وجود داشت و تعمیرات اساسی روی آن صورت گرفت. گنبد جدید حرم حضرت معصومه (س) با هزینه بازسازی به مبلغ ۲٫۵ میلیارد تومان به دست آیت الله بهجت در سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید.