خانه انصاری که یکی از خانه های قدیمی و زیبای شهر اورمیه است، به دوره قاجار تعلق دارد. این خانه تاریخی با آجرهای لعاب دار فیروزه ای و کاشی های هفت رنگ نگاه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. خانه انصاری به بابک جعفری تعلق داشته است که بعدها به دختر ایشان و همسر سیف‌الله‌خان انصاری می‌رسد و به همین جهت به نام «خانه انصاری» شهرت می‌یابد. بنای خانه انصاری با توجه به فرم بنا و کتیبه های موجود در کاشی های تزئینی خانه‌ بین سال های ۱۳۳۰ و ۱۳۳۴ احداث شده است. این بنا در مرکز حیاط و باغ بزرگی قرار دارد و به صورت چهارگوش و در دو طبقه رو به شمال ساخته شده است. در جبهه جنوبی و اندرونی خانه حیاط دیگری است که باغ انگور است که با دیوار خشتی و پایه‌های آجری محصور شده است. نمای بیرونی این ساختمان با قاب‌بندی و آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای و کاشی‌های هفت رنگ تزئین شده است که به نمای آن جذابیت فوق‌العاده‌ای بخشیده است. مصالح به کار رفته در این بنا از سنگ و آجر، خشت و چینه، سقف پوشش چوبی و اندود گچ و تخته پوش است. در حال حاضر این خانه تحت مالکیت آموزش و پرورش ناحیه ۲ ارومیه قرار دارد. خانه انصاری اورمیه در میدان امام حسین (معروف به میدان گول اوسته “سر گل”)، امتداد خیابان مدنی ۲ قرار دارد.

مسجد سردار ارومیه در كنار خيابان امام (پهلوي سابق) و در امتداد راسته غلام خان ، نبش کوچه امیرنظمی واقع شده است كه قسمت مهمي از بافت قديمي شهر را شامل مي شود. اين مسجد به فاصله ۵۰۰-۴۰۰ متري از مسجد جامع قرار گرفته و از نقطه نظر تمركز جمعيت مانند مسجد مذكور در قسمت بازرگاني و مهم شهر واقع شده و از نظر فرم و ارزش هنري داراي تناسبات معقول معماري و فضاي روحاني خاص بناهاي مذهبي و تاريخي مي باشد.

موقعییت فعلی : همانطور که گفته شد مسجد سردار ارومیه در كنار خيابان امام و در امتداد راسته غلام خان ، نبش کوچه امیرنظمی واقع شده است كه قسمت مهمي از بافت قديمي شهر را شامل مي شود. قدمت آن مسجد به دوره قاجاريه مي رسد که در تاریخ ۱۱/۰۴/۱۳۷۵ و به شماره ۱۷۳۸  درفهرست آثارملی کشور به ثبت رسيده است و مالكيت این بنا با اوقاف می باشد.

تاریخچه بنا : اين مسجد يكي از بناهاي خوب دوره قاجاريه در اين استان به حساب مي آيد. باني آن عبدالصمد خان پدر آقاخان و جد عظيم سردار مي باشد كه شخص اخير در سال ۱۳۳۰ ه.ق آنجا را مرمت نموده و در سال ۱۳۳۱ ه.ق ساعتی بزرگ از کشور فرانسه خریداری و در بالاي ورودي مسجد نصب كرد که این ساعت در دهه های اخیر تخریب شده بود که درسال ۱۳۸۴ توسط سازمان میراث فرهنگی آذربایجان غربی بازسازی و ساعت جدیدی درمحل آن نصب و ساعت تاریخی فوق الذکر به موزه ارومیه انتقال یافت.

مشخصات بنا : پلان مسجد طوري است كه از دو قسمت مجزا تشكيل شده است به طوري كه از پلان آن مشاهده مي گردد دو واحد مربع مستطيل  كه به وسيله يك ورودي به هم راه مي يابند پلان كلي مسجد را شامل مي شود. مسجد سردار ارومیه با الگوی مساجد شبستانی با پوشش گنبدی، بدون صحن و با حجمی بسته با حداقل بازشوها طراحی گشته است. این مسجد شامل دو شبستان زنانه و مردانه می باشد. ورودی اصلی بنا که در گوشه شمال شرقی بنا تعبیه شده است شامل سردر، فضای ورودی و کفش کن بوده و ورود به شبستان بزرگ (مردانه) از این طریق میسر می گردد. شبستان بزرگ پلانی مستطیل شکل به ابعاد ۱۸×۲۲ متردارد که شامل چهار فرش انداز در طول مي باشد و در گوشه جنوب شرقي شبستان از حالت مستطيل خارج شده يعني كنج پيدا كرده است. دوازده ستون سنگی هشت ضلعي با سر ستونهاي سنگي كه به شيوه مقرنس با مهارت، تراش آنها انجام گرفته زيبايي خاصي به مسجد بخشيده است که در سه ردیف چهارتایی در آن تعبیه شده و۲۰ گنبد آجری به فرم چهاربخشی برروی ستونها استوار گشته اند. در ضلع غربی شبستان بزرگ، شبستان کوچک (زنانه) به ابعاد ۱۲×۵/۹ متر با دو ستون سنگی هشت ضلعی و سه فرش انداز و يك محراب آجري ساده در ضلع جنوبي كه فاقد هر گونه تزئين و آرايش بوده تعبیه شده که از نظر فرم همانند شبستان بزرگ ولي ساده تر مي باشد. این شبستان با يك ورودي به داخل شبستان اصلي راه دارد و شش گنبد آجری به فرم چهاربخشی برروی آنها اجرا شده است.

پوشش سقف شبستان  به شيوه منظمي انجام گرفته است پايه طاقها بر روي ستونهاي سنگي كه داراي سر ستونهاي مربع متناسبي هستند  و جرزهائي كه در قسمت ديوارهاي شبستان ايجاد كرده اند قرار گرفته است. نور شبستان بزرگ از دو ضلع شمالي و جنوبي ساختمان تامين مي گردد كه پنجره هاي اصلي در ضلع شمالي و پنج طاقنماي بزرگ كه داراي عمق مناسبي مي باشند تعبيه شده اند و هر طاقنما بوسيله يك تيغه باريك به دو قسمت تقسيم شده است. در هر قسمت يك پنجره نصب كرده اند، محراب مسجد داخل يكي از طاقنماي ضلع جنوبي شبستان قرار گرفته است. اين محراب با كاشيهاي هفت رنگ با زمينه زرد با نقوش گل و بوته و با رنگهاي آبي، صورتي، سفيد، سفيد، قهوه اي آرايش شده و سوره مباركه آیت الكرسي در داخل يكي از حاشيه هاي دور محراب نوشته شده است. در بالاي قوس محراب در يك كادر مربع مستطيل، اسامي الله، محمد، علي، فاطمه، حسن و حسين نوشته شده است. يك حاشيه باريك گچبري نيز در دور محراب وجود دارد. ورودي بنا داراي ارتفاع نسبتاً زيادي مي باشدکه درطرفين آن دو پنجره مستطيل شكل تعبيه نموده اند. در بالاي طاقهاي سردر ورودي ساعت بزرگي نصب كرده اند اين ساعت كه در سال۱۳۳۱ ه.ق بوسيله سردار عظيم السلطنه در بالاي ورودي مسجد قرار داده شده است. بهمين مناسبت بعضي ها اين مسجد را مسجد ساعت مي دانند.

مصالح بکار رفته در بنا : نمای داخلی شبستان غير از ۱۲ ستون شبستان از سنگهاي خاكستري تيره كه سر ستونهاي آنها با ملات قلع آب شده بدانها متصل كردند تمام مصالح بكار رفته در بنا از ديوارهاي طرفين گرفته تا قسمت هاي طاق و پوشش سقف همه از آجر به ابعاد ۵*۲۲*۲۰ سانتي متر مي باشد که در دهه های گذشته با اندود گچ پوشش یافته بود و در سالهای اخیر این اندود الحاقی حذف وپس ازآجرسابی وبند کشی،  نمای داخلی مسجد به فرم اولیه احیا گردیده است. نماهای خارجی ضلع شرقی وشمال شرقی مسجد نیزدردهه های گذشته سنگ تراورتن پوشش یافته بود که درسالهای اخیر سنگهای الحاقی حذف و کلیه نماهای خارجی به فرم اولیه بازسازی یا مرمت گردیدند. مصالح عمده  بکار رفته در بنا در قسمت پی وازاره سنگ ودر بقیه قسمتها آجر می باشد.

تزئینات نما وداخل : قسمت پايين ديواره هاي شبستان بزرگ مانند ازاره اكثر مساجد قديمي تا ارتفاع حدود ۱ متر با كاشيهاي سبز رنگ به ابعاد ۲۰*۲۰ سانتيمتر پوشانيده شده است. در بالاي ازاره مذكور دور تا دور مسجد يك حاشيه باريك (به عرض يك كاشي) با كاشي هاي هفت رنگ شامل نقوش گل و بوته (به رنگهاي زرد و صورتي، آبي و سبز و سفيد) پوشش كرده اند بقيه ديواره در چهار طرف فاقد هرگونه اندود و تزئين مي باشد. طاقهاي سقف شبستان را با رنگ سبز رنگ آميزي كرده اند و فرم چيدن آجرهاي طاقها نيز با مهارت انجام گرفته است. البته در دهه هاي اخير تمام فضاهاي داخلي سقف را مجدداً سفيد كاري نموده بودند كه در سالهاي اخير مجدداً به فرم اصلی بازگردانده شده است. تزئينات چشم گير و جالب اين مسجد مربوط مي شود. به فرم تراش ستون هاي سنگي شبستان بزرگ و سر ستون هاي مربع آنها كه به شيوه قطار بندي نزديك به مقرنس تراش داده شده اند. سردر ورودي نسبتاً مرتفع مسجد نيز با قوس كليل و ستونهاي نيم برجسته تزئين و با كاشيكاري هفت رنگ شكوه و جذابيت خاصي به بنا بخشيده اند. ولي متاسفانه در دهه هاي اخير ضمن تعمير مسجد نماي ضلع جنوبي بنا را كه به طرف خيابان مي باشد تماماً و طرفين ورودي را تا ارتفاع حدود ۵-۴ متري با سنگها تراورتن پوشانيده بودند كه در سالهاي اخير به فرم اصلی بازگردانده شده است.