ساخت کاروانسرا از قدیم در خطه ایران‌زمین امری رایج بوده است و در جای‌جای سرزمین ما کاروانسراهای زیادی وجود دارد. شاید تاکنون در هیچ مقاله معرفی کاروانسرا، به مفهوم و کاربرد دقیق این بنا اشاره نشده است، این فرصت را مغتنم می‌شماریم تا کمی بهتر کاروانسراها را بشناسیم. کاروانسرا ترکیبی است از کاروان، یا کاربان، به معنی گروهی مسافر که دسته‌ای سفر می‌کنند و سرا هم که از زبان پهلوی گرفته شده است، به معنای خانه و مکان است. به زبان ساده می‌توان گفت کاروانسرا ساختمانی است که یک کاروان را در خود جای می‌دهد. پلان کاروانسراها معمولا مربع یا مستطیل است. کاروانسراها ورودی‌هایی بزرگ و بدون تزئین دارند و دیوارهایی به‌عنوان بادگیر در انتهای ساختمان کاروانسرا تعبیه شده است. کاروانسراها در تمام دوره تاریخ ما نقش مهمی داشته‌اند، کاروانسراهایی وجود داشتند که افراد از آن برای اسکان چهارپایان خود استفاده می‌کردند که آن را رباط می‌خوانند. سنت ساخت کاروانسرا چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام در ایران جاری بود و بعد از اسلام هم کاروانسراهای زیبایی در خاک ما ساخته شد، کاروانسرای تاج‌آباد هم یکی از کاروانسراهای زیبای بعد از اسلام است که در عصر صفوی در روستای تاج‌آباد همدان ساخته شده است و از جمله جاهای دیدنی همدان شناخته می‌شود. تاج‌آباد سفلی روستایی از توابع شهرستان بهار در استان همدان است. در لغت‌نامه دهخدا درباره این روستا مطالب زیادی وجود دارد، عبارت زیر بخشی از تعریف تاج‌آباد در لغت‌نامه دهخدا است: تاج‌آباد. (اِخ) دهی از دهستان چهار بلوک بخش سیمینه‌رود شهرستان همدان ۲۸ هزار گزی جنوب باختری قصبه بهار هزار گزی جنوب شوسه همدان به کرمانشاه کوهستانی، سردسیر دارای ۱۳۰۰ تن سکنه هست. محل دقیق قرارگیری کاروانسرای تاج‌آباد در روستای تاج‌آباد سفلی است. این روستا در غرب استان همدان و شهرستان بهار قرار دارد و در واقع نزدیک به جاده همدان به کرمانشاه است. مردم این روستا به زبان کردی باهم صحبت می‌کنند. کاروانسرای تاج آباد در بخش مرکزی روستا قرار دارد.

کاروانسرای تاج‌آباد درواقع یک رباط است و برعکس اکثر کاروانسراهای ایران که دارای پلانی مستطیل شکل هستند، این کاروانسرا دارای پلان مدور است، این پلان در میان کاروانسراهای ایران بسیار کمیاب است و به‌ همین دلیل یکی از جالب‌توجه‌ترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی استان همدان محسوب می‌وشد و در منطقه غرب یکی از مهم‌ترین کاروانسراها به شمار می‌آید. درب ورودی بنا از شرق دارای دو طاق‌نما تزئینی و نمایی مدرن است که دو لنگه درب چوبی بر روی آن قرار دارد. این قسمت محل ورود به اصطبل‌ها و حجره‌های پایین است. در جلو کاروانسرا ۲۶ حجره وجود دارد، کف حیاط کاروانسرا سنگ‌فرش است و ۲ چاه آب داخل بنا است. مصالح اصلی که در ساخت کاروانسرای تاج‌آباد از آن استفاده شده، آجر قرمز و ساروج است. این کاروانسرا، جدا از بخش رباط که مخصوص نگه‌داری احشام بوده، کاروانسرایی زیارتی به‌حساب می‌آید که زائران کربلا از آن استفاده می‌کردند. کاروانسرا به دست بانو جهان قاجار، از نوادگان فتحعلی شاه و حاج میرزا علینقی کوثر همدانی ساخته شده است. جهان خانم از بانوان پرهیزگار و خیرخواه دوران بوده و اقدامات خیرخواهانه زیادی انجام داده است. از دیگر خدمات او می‌توان به ساخت پل روان و بقعه و صحن امامزاده یحیی اشاره کرد. در سال ۱۳۸۸ دستور ترمیم کاروانسرای تاج‌آباد همدان صادر شد. بر اساس بررسی‌های دوران این موضوع مطرح شد که کاروانسرا نسبت به بقعه‌های مشابه وسعت بیشتری دارد و درنتیجه ترمیم و بازسازی آن زمان بیشتری را صرف خواهد کرد. دولت بودجه ۷۰ میلیونی را به این کار اختصاص داد و ترمیم‌های عظیمی در بافت آجرهای بنا صورت گرفت. آجرهای کاروانسرا باید در دو دوره مرمت می‌شد و برای تطبیق آجر مرمت‌شده با آجر اصلی باید آجر را در کوره می‌پختند. در سال ۱۳۹۰ فصل ششم مرمت این بنای تاریخی آغاز شد. جالب است بدانید تنها سه نوع از این مدل کاروانسرا در ایران وجود دارد. نکته دیگری که در رابطه با این بنای زیبا وجود دارد، این است که محدوده تقریبی زمان ساخت بنا تخمین زده شده، ولی هیچ‌گاه زمان دقیقی از ساخت بنا ارائه نشده و دلیل آن‌هم نبودن کتیبه و آجرکاری یا کاشی‌کاری در بنا است.

«ابراهیم خان ظهیرالدوله»، از حاکمان شهر کرمان در دوران حکومت فتحعلیشاه قاجار است که در سال‌های ۱۲۱۶ تا ۱۲۴۰ هجری قمری بر این سرزمین حکومت کرد. وی نسبت نزدیکی نیز با پادشاه وقت قاجار داشت و در دوران حکومتش به دلیل رسیدگی به احوال مردم مخصوصا مردم ستمدیده، از او به عنوان فرمانروایی مردم‌دوست یاد می‌شد. وی در زمان حکومت خود در کرمان، عمارات و بناهای بسیاری را احداث کرد که از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها می توان به دورازه‌ ارک و مجموعه‌ ابراهیم خان اشاره کرد. مجموعه‌ ابراهیم خان متشکل از چند بنا از جمله بازار یا قیصریه‌ زرگرها، حمام، آب‌انبار و مدرسه است که امروزه با گذشت بیش از دویست سال از زمان ساخت، به یکی از شناخته ‌شده‌ترین جاهای دیدنی کرمان تبدیل شده است. این میراث ارزشمند ملی کشور در مرکز کرمان و در نزدیکی «مجموعه‌ گنجعلی‌ خان» و در «میدان گنجعلی خان» از دیگر آثار تاریخی کرمان قرار دارد. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، ابراهیم‌خان ظهیرالدوله بانی ساخت این مجموعه‌ تاریخی است که در سال ۱۲۳۱ هجری قمری احداث و از این رو به نام مجموعه‌ ابراهیم‌ خان، شهرت یافته است. مساحت مجموعه‌ ابراهیم‌ خان به طور تقریبی برابر با ۴۵۰۰ متر مربع بوده که سازنده‌ آن با الگوبرداری از بناهای دوران صفویه، مجموعه‌ای زیبا و تماشایی را برای آیندگان این سرزمین، به یادگار گذاشته است. از ویژگی‌های بارز و قابل توجه در مورد معماری و تزئینات انجام شده در این اثر ملی، می‌توان به کاشی خشتی هفت رنگ اشاره کرد که نسبت به دیگر عمارات و آثار تاریخی دوران صفویه و قاجاریه، بیش از دیگر تزئینات مورد استفاده قرار گرفته است. اما از دیگر نکات مورد توجه در مورد مجموعه‌ ابراهیم خان می‌توان به همزمانی ساخت بخش‌های مختلف آن همچون حمام، بازار و … اشاره کرد. ناگفته نماند که «خلوت» یا «خانه‌ مدرس»، قسمتی از مجموعه‌ ابراهیم خان است که برخلاف دیگر بخش‌ها در زمانی دیگر و توسط فرزندان ظهیرالدوله به مجموعه‌ اضافه شده است.

در مورد تاریخ دقیق احداث بنای مدرسه اختلاف نظراتی وجود دارد. به عنوان مثال برخی با توجه به کتیبه‌ای که با هنر کاشی‌کاری در گرداگرد صحن مدرسه‌ ایجاد شده است، تاریخ ساخت را به سال ۱۲۳۲ هجری قمری نسبت می‌دهند. درواقع این کتیبه، قصیده‌ای از «صبای کاشانی» (فتحعلی خان کاشانی مشهور به ملک‌الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار)، است که بیت آخر آن نشان‌دهنده‌ تاریخ احداث بنای مدرسه است. این در حالی است که نویسنده‌ کتاب گنجعلی خان، سال ۱۲۹۹ هجری قمری را زمان اتمام مجموعه‌ ابراهیم‌ خان عنوان کرده است. جالب است بدانید که در کتاب جغرافیای کرمان نیز سال ۱۲۳۰ هجری قمری، سال به پایان رسیدن پروسه‌ ساخت مدرسه بیان شده است. از نکات جالب در مورد این مدرسه متروکه نشدن آن در عصر حاضر است چرا که امروزه با گذشت بیش از دو قرن از ساخت این مجموعه‌ ارزشمند تاریخی، همچنان مدرسه‌ فعال است و از آن به عنوان مکان درس و بحث طلبه‌ها و نیز اسکان ایشان استفاده می‌شود. به یقین می‌توان مدرسه‌ این مجموعه‌ زیبا و دوست‌داشتنی تاریخ کشور را از زیباترین عمارات ساخته شده در دوران حکومت صفویان معرفی کرد که امروزه در کرمان برجای مانده است. مدرسه متشکل از دو طبقه‌ است که به مکتب شیخیه تعلق دارد. طراح این بخش از مجموعه، پلان آن را به صورت مستطیل شکل درنظر گرفته است. حجره‌ها نیز در اطراف مدرسه و در چهار ضلع آن، به شکل مستطیل شکل احداث شده است. حجره مدرسه، اتاق‌های خادم و چراغ‌دار و آبکش، سرویس‌های بهداشتی، مسجد و کتابخانه از بخش‌های مختلف مدرسه به‌شمار می‌رود. با توجه به کتیبه‌ای که در ضلع غربی مدرسه وجود دارد، می‌توان به نام سازنده‌ آن که «استاد اسماعیل قصاع»، بوده است، پی برد. شاه‌نشین، محراب، ایوانچه و غرفه‌هایی که در اطراف قرار دارد، ساختمان آن را تشکیل داده است. محرابی بسیار زیبا با کاشی‌کاری هفت‌رنگ در مدرسه‌ ابراهیم خان، یکی از زیباترین بخش‌های این اثر تاریخی است . از زیباترین قسمت‌های مدرسه می‌توان به محرابی تزئین شده با کاشی هفت‌رنگ اشاره کرد که در قسمت انتهایی ایوان قبله قرار دارد و در نگاه نخست، نظر هر بیننده و گردشگر را به خود جلب می‌سازد. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، تزئینات انجام شده در این مجموعه بسیار زیبا و تماشایی است؛ در مدرسه نیز در تمام قسمت‌های آن بازدیدکنندگان شاهد عناصر تزئینی همچون گچ‌بری‌های زیبا، مقرنس‌کاری‌های هنرمندانه، کاربندی و کُشته‌ ‌بُری خواهند بود. در بخش جنوبی مدرسه نیز «خانه‌ مدرس»، توسط فرزندان ابراهیم خان به مدرسه اضافه شده است. خانه مدرس، بهره‌مند از درهای ارسی با شیشه‌های رنگی است که هنرمندان ایران‌زمین در هنگام ساخت تمام نماهای آن را با تزئینات کاشی‌کاری، تماشایی کرده‌اند. از مهم‌ترین نکات مربوط به مدرسه‌ ابراهیم خان، می‌توان به بادیگر موجود در آن اشاره کرد که با ۱۶ متر ارتفاع عنوان رفیع‌ترین بادیگر کرمان را به خود اختصاص داده و با توجه به کتیبه‌ مدرسه توسط استاد اسماعیل قصاع ساخته شده است. همچنین در قسمت سردر ورودی مدرسه که در ضلع غربی قیصریه‌ یا همان بازار ابراهیم خان قرار دارد، طاق‌بندی، تزئینات کاشی و نیز حجاری‌هایی زیبا بر سنگ‌ یکپارچه مشاهده کرد که زیبا و ستودنی است. همچنین بر بام سر در جایگاه ساعت درنظر گرفته شده که آن هم در سال‌هایی پس از ساخت مجموعه، به مدرسه افزوده شده است.