منطقه الموت يا رودبار الموت در سلسله جبال البرز واقع در شمال شهر قزوين و شمال غرب فلات مركزی و واقع در روستای گازرخان قرار دارد . دره الموت هم مرز با استان گيلان و مازندران طالقان و آبيك از جنوب شرق و غرب به قزوين محدود می شود . اين منطقه چنانچه حمدالله مستوفی در نزهة القلوب نوشته تا قرن هفتم هجری با عنوان رودبار معرفی می شد تا اينكه با آمدن حسن صباح به آنجا و رواج فرقه اسماعيليه و فعاليت خداوندان الموت نوشته شد رودبار الموت و خوانده شد الموت . صخره های پيرامون قلعه كه رنگ سرخ و خاكستری دارند در جهت شمال شرقی به جنوب غربی كشيده شده اند . پيرامون دژ از هر چهار سو پرتگاه است و تنها راه ورود به قلعه در انتهای ضلع شمال شرقی است كه كوه هودكان با فاصله ای نسبتا” زياد بر آن مشرف است . اين قلعه يكی از جاذبه های گردشگری استان قزوين محسوب می شود . قلعه الموت يكی از منحصر به فردترين دژهای تاريخی ايران است كه در اين منطقه واقع شده است . نام الموت در تاريخ ايران با نام اسماعيليه گره خورده و حسن صباح به عنوان رهبر فرقه اسماعيليه از اين قلعه به عنوان پايگاه حكومت خود و ترويج عقايد اسماعيليه بهره می برده است . در مكتوبات تاريخی از قلعه حسن صباح در دوره صفوی بعنوان زندان ياد شده است . اما كاوش های باستان شناسی در اين قلعه نشان می دهد كه دژ الموت نه تنها زندان نبوده بلكه افرادی كه در آن می زيسته اند از مرتبه اجتماعی خاصی برخوردار بوده اند . قلعه الموت را كه مردم محل قلعه حسن می نامند از دو قسمت تشكيل شده است . قسمت باختری كه داراي ارتفاع بيشتري است بنام جورقلا يعني قلعه بالا و پيلا قلا يعني قلعه بزرگ خوانده مي شود و قسمت خاوري آن را جيرقلا يعني قلعه پايين و پيار قلعه يعنی قلعه كوچك می نامند . يكی از شگفتی های قلعه حسن يا الموت سيستم پيچيده آب رسانی با تنبوشه هايی به قطر ۱۰ سانتی متر است كه از چشمه كلدر آب را به دژ رسانده و در حوض های سنگی ذخيره می كرده اند . اين قلعه بسيار مورد توجه گروه های گردشگری است و هر ساله مورد بازديد گردشگران ايرانی و خارجی زيادی قرار می گيرد . اين قلعه در شوال ۶۵۴ هجری قمری به دستور هلاكو به آتش كشيده و ويران شد و از آن پس به عنوان تبعيدگاه و زندان مورد استفاده قرار گرفت . همچنين از سال ۹۳۰ هجری قمری و ابتدای حكومت شاه طهماسب صفوی تا سال ۱۰۰۶ هجری قمری قلعه كالبدی سالم داشته است ولی متاسفانه حفاری هايی كه در دوره قاجار برای يافتن گنج در قلعه الموت انجام شده سبب ويرانی آن شده است.

قلعه دِم دِم :

این قلعه در سال ۱۰۱۸ هجری قمری برفراز کوهی به همین نام در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی ارومیه ساخته شده است. این قلعه به علت ارتفاع زیاد از سمت شمال و جنوب و اتصال آن به صخره سمت غربی که نزدیک به زمین است، دارای حصاری محکم و دروازه­ای در سمت جنوبی است.

قلعه از پنج قسمت تشکیل می­شود که عبارت است از: قسمت پایین، قسمت سولوق، قسمت بوزلوق و بیرون دروازه شرقی.

در قسمت شرقی قلعه و منتهی­الیه صخره، برجی عظیم بنا شده که خود در حکم قلعه بوده است. آب مصرفی قلعه از حوضی تأمین می­گردید که با آب باران پر می­شد. در قسمت شمالی قلعه چشمه­ای است که آب باران پر می­شد.

در قسمت شمالی قلعه چشمه­ای است که آب کمی دارد. در کنار چشمه­ حوضی قرار گرفته  که با گنبدی پوشانیده شده است و برای حفاظت از آن نیز برجی احداث شده که به قسمت اصلی متصل است و آن را سولوق(جای آب)می­نامند. در قسمت جنوبی داخل قلعه گودالی احداث شده بود که زمستان­ها با یخ و برف پر می­شد و زیر آن حوضی ساخته شده بود که در ایام کم­آبی از آن استفاده
می­شد. برای محافظت این قسمت نیز قلعه مانندی بنا شده بود که آن را بوزلوق(جای یخ)با قارلیق(جای برف)می­گفتند و راه آن نیز مانند سولوق مخفی بوده است.

قلعه اسماعیل آقا :

قلعه اسماعیل آقا برفراز کوهی در ۱۸ کیلومتری غرب ارومیه و حاشیه رودخانه نازلوچای قرار گرفته است. این قلعه در نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی ساخته شده و بخشی از دیوارها و محل دیده­بانی آن هنوز هم پابرجاست. کاوش­های انجام یافته نشان می­دهد که در جنب قلعه اسماعیل آقا، بقایای بناها و قلعه سنگی دیگری که به دوران اورارتویی مربوط است وجود دارد.

در قسمت شمال غربی این کوه دو دخمه به فاصله چند متری از هم در صخره­ای کنده شده­اند. در ورودی این دخمه­ها به شکل چهار گوش است.

دیواره­های جانبی و سقف و کف داخل دخمه­ها کاملاً صاف و صیقلی است. به نظر می­رسد این دو دخمه مقبره­های هستند، که به دوران اورارتویی تعلق دارند. در پایین کوه و در قسمت غربی آن سه مقبره دیگر نیز دیده می­شود. این مقبره­­ها با سقفی هرمی شکل از سنگ­های رسوبی و لاشه­ای ساخته شده­اند. در داخل یکی از آنها سنگ قبری به این مضمون وجود دارد: «فی شهر ربیع الثانی سنه ۱۱۱۰ در ایام شاه سلطان حسین عباسقلی خان زیاد اقلی بر مناقشه شیخ سلیمان.»

در زیر زمین داخل مقبره­ها، مقبره دیگری قرار دارد که به وسیله دریچه­ای از سقف می­توان به آن دست یافت. هر چهار مقبره فوق مربوط به دوره صفوی می­باشند. آثار موجود این کوه مشتمل است بر سه بخش متمایز:

یکم- دخمه سنگی اورارتویی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد با حجاری منظم ایوان ورودی، سر در قاب­بندی شده سنگی و اتاقی که طاق­های محراب مانندی دارد و در انتهای آن دخمه­ای است از سنگ یکپارچه تراشیده شده.

دوم-بقایای دیواره­ها و مقبره­های دوران صفویه.

سوم-آثار قلعه اسماعیل آقا که به دوره قاجاریه مربوطه است. قسمت اعظم دیوارهای آن هنوز پابرجاست، ولی اتاق نگهبانی و سایر واحدهای مسکونی این قلعه خراب شده و آسیب بسیار دیده است. مصالح این قلعه از خشت خام با دیوارهای گلی-چینه می­باشد.

سنگ کاظم خان:

سنگ کاظم خان یا قیرخلار(محل سکونت چهل نفر)، واقع در شمال شرقی شهر ارومیه و شمال غربی دریاچه ارومیه، صخره­ایست که ارتفاع آن بیش از ۳۵۰ متر است.

دورتا دور این سنگ را با بریدن بدنه آن به شکل راهی در آورده­اند که عرض آن ۶۰ متر و طولش در حدود ۵۰۰ متر است. تنها راه دستیابی به بالای  سنگ همین راه است. عرض این معبر به سمت فوقانی آن کاسته می­شود، به طوری که در بالای سنگ به ۶ متر کاهش می­یابد.

شکل این سنگ صاف و یکپارچه و قلعه درداری بر بالای آن واقع است. آثار عمارت و ساختمان­های متعددی از سنگ­های بزرگ و تراشیده در پی و بنای این قلعه تعدادی سنگ قبر مرمرین سفید و درخشان وجود داشته که روی آنها عباراتی به خط نسخ زیبایی حکاکی شده بود. این سنگ­های مرمر مفقود شده­اند. در بالای قلعه مزبور چاهی وجود دارد که طول و عرض آن ۵/۲ و عمق آن ۸ متر است و به گونه­ای طراحی شده بوده که در مواقع بارانی آب شیرین لازم را جمع­آوری کند.

بر روی این صخره به دستور کاظم­خان قراول ­خانه مستحکمی با دری از سنگ مرمر احداث شده و روی یکی از پایه­های مرمری عبارت«ابونصر حسن بهادرخان حکمران…»و روی پایه دیگر نیز عبارت«الطرفر علی الله السطان الاعظم الحسین…» را با خط زیبایی حکاکی کرده­اند که متأسفانه به علت شکسته شدن پایه­ها، بقیه عبارات از بین رفته است.

در این قلعه به دستور کاظم­خان ساختمان دو طبقه­ای نیز بنا شده که زمانی مورد استفاده خود و خانواده­اش بوده است. کاظم­خان در این قلعه، آهنگری، ریخته­گری و قایق­سازی دایر کرده بود و در ضمن به ساختن توپ سرپر و باروت و فشنگ و غیره نیز می­پرداخت. این قلعه فقط یک در دارد که به جاده سنگی باز می­شود.

در قرن ۷ هجری به دستور هلاکوخان قلعه قیرخلار را که به صورت مخروبه بوده، تجدید بنا می­کنند. گویا به دستور هلاکوخان کلیه خزاین آن را که از عراق و سایر کشورها به غارت جمع­آوری کرده بوده، به قلعه شاهی انتقال دادند و در جای امنی پنهان کردند. شایع است که مدفن او نیز در اینجاست و از این رو آن را گور قلعه نیز می­گویند.

قلعه بردوک :

روستای بردوک – از توابع محال صومای برادوست- در ابتدای دره سلطانی، در دامنه مشرف به رودخانه کم آبی قرار دارد . در دژ از سه بخش حصار تدافعی ، دیوار میانی و ابنیه مرکزی تشکیل شده است .

حصارتدافعی: در ساختمان حصار تدافعی از سنگ های لاشه با ملاط  احتمالاً ماسه و آهک استفاده شده و ستون های نیم دایره و توپر بسیار محکمی در فواصلی از دیوار تعبیه شده است. کتیبه ای در دو سنگ مرمر کوچک در کنار هم در بالای ورودی و زیر قوس دروازده دیده می شود. متن آن چنین است: ” … هذه العمارف صاحب السلطنت تقی سلطان بن نظربیک بن غازی بیک فی سنه ۱۰۷۸″

دیوار میانی: ورودی دروازه به شکل چهار گوش و به صورت عمیق در جبهه های میانی دروازه، در شرق دژ تعبیه شده است و به واسطه یک فضای کوچک مستطیلی شکل، معبر ورودی به بخش میانی را با دروازه اصلی بنا ارتباط می دهد.

ابنیه مرکزی: در بخش مرکزی قلعه بقایای چند بنای دیگر – با واحد سالم – وجود دارد. این بنا چهارگوش و مصالح آن سنگ های چهارگوش و ملاط آن شن و آهک است. بر نوک قله نیز بقایای یک برج دیدبانی مربع شکل از سنگ لاشه و ملاط  شن و آهک دیده می شود. بالای ورودی سنگی آن با قوس های کوچک – از سنگ آهک سفید و سیاه – تزیین شده و طرفین رئوس خارجی اضلاع آن با استفاده از سنگ های تراشیده شده آتشفشانی مزین شده است. شکل قوس های نگه دارنده گنبدها رومی و سنگ های سیاه رنگ تراشیده شده دارد.