این بنا در نزدیک آب انبار موضع معروف به باغ گندم واقع گردیده و به نظر می رسد که بنای اولیه آن مربوط به قرن نهم هجری باشد که در دوره های بعد تغییراتی را متحمل شده است . از آثار قابل توجه این مسجد، زیلوی مورخ ۱۱۸۲ ه-. ق ، دو مشبک نورگیر کاشی ظاهرا از قرن نهم هجری و در محوطه بیرون مسجد، سه لوحه قبر- یکی مورخ ۷۸۲ – ه- . ق و مربوط به حاجی زین العابدین علی بن نجم الدین محمودیه، دیگری مورخ ۱۰۴۴ه-. ق و مربوط به ابوالحسن نامی و سومی مورخ ۱۰۸۳ ه-. ق – است .

مسجد بیاق خان در ضلع شمالی خیابان قیام، محلۀ دروازه مهریز و در قوس انتهای بازار خان واقع شده است . مسجد بیاق خان به دستور محمّد ولی میرزا درسده سیزدهم احداث گردید.

منابع تاریخی : مؤلّف جامع جعفری در بارۀاحداث مسجد بیاق خان چنین نگاشته است:((یکی از بناهایی که در زمان سلطنت فتحعلی شاه وحکمرانی شاهزاده محمّد ولی میرزا بر یزد ، در این دیار دایر گردید ، مسجد بیاق خان ، واقع در خارج حصار شهر، پشت کاروانسرای خان بوده است.)) بر اساس نوشته های کتاب شناسنامه اجمالی بناها ومحوطه های تاریخی استان یزد قدمت بنای مسجد بیاق خان به اواخر عهد زندیه و اوایل دوران قاجاریه برمی گردد . مطالب مذکور با توجه به گزارشهای منابع تاریخی محلّی همچون جامع جعفری نادرست به نظر می رسد .

مشخصات بنا : مسجد بیاق خان از مصالح خشت وگل وآجر ساخته شده و مشتمل بر تابستانخانه ، گرمخانه وصحن است. گرمخانۀ مسجد در ضلع شرقی تابستانخانه ودر سطحی پایین تر از آن قرار دارد . پوشش گرمخانه که از تابستانخانه وسعت کمتری دارد به صورت طاق وتویزه وآجری است. تابستانخانه تا ارتفاع ۵/۱ متری کف آن آجری وبقیّه قسمتها سفید کاری است . ردیف ستونها، فرم قوس ها وقد پای بلند آنها فضای تابستانخانه مسجد را دلنشین می کند . مسجد در کنار بازار ،با اختلاف ارتفاعی حدود ۵/۳ متر از کف بازار پائین تربنا شده و از سمت شمال وغرب با پله هایی از صحن مسجد به بازار راه می یابد . در سالهای اخیر دیوارهای صحن را با آجر سفال نما سازی نموده ودرب های فلزی بزرگ در ورودی های تابستانخانۀ مشرف به صحن نصب گردیده است. هردو ورودی مسجد دارای کتیبه کاشی تخت ومتأخرمی باشدکه نام مسجد را در خود جای داده است. این مسجد دارای ایوان بزرگ تابستانی با هشت ستون در وسط ونیزگرمخانه ای با هشت ستون است . همچنین مسجددو درب ورودی از بازار خان دارد : یکی با سیزده پلّۀ به داخل مسجد می رسد ودیگری از سمت بازار زرگرها با هشت پله به داخل صحن منتهی می شود.تابستانخانه در ضلع جنوب شرقی مسجد واقع است واخیراً دستخوش ساخت وساز جدید شامل هشت ستون وپانزده سقف گنبدی بر روی قوسهای جناغی شده است . این مسجد پنج درب آهنی بزرگ به سمت حیاط دارد. درسمت شرق مسجد ، شبستان تابستانی با هشت ستون وپانزده سقف گنبدی کوچکتر از شبستان جنوبی واقع است . نمای داخلی این شبستان آجری و با بند کشی گچ می باشد ودارای یک درب ورودی ۲× ۱ متر است که به شبستان جنوبی راه دارد وبا راهرویی به حیاط منتهی می شود .در پشت این راهرو یک اتاق به عنوان وضو خانه وپشت آن سرویس مسجد قراردارد.مسجد سمت شمال ومغرب فاقد بنا است . نمای داخلی حیاط از کاهگل ،شبستان جنوبی سفید کاری با گچ ومحراب آن گچکاری جدید است .

کتیبه های تاریخی : بر زیلویی به تاریخ ۱۲۴۲ خوانده شد : (( وقف مؤبّد صحیح شرعی فرمودند سر کار بلقیس آثار مهدعلیا نواب مستطاب علیه عالیه این فرد زیلو را بر مسجد جدید البنای خودکه کافه مسلمانان بر روی آن نماز گزاردند واز منافیات وقت محترز باشند وبدون عذر شرعی از موضع مزبور بیرون نبرند . خلاف کننده به لعنت ابدی گرفتار باد . سنه ۱۲۴۲٫ عمل ابن کافی محمد علی .)) زیلوهای دیگر آن اثر عزیزبیک اشرف میبدی به تاریخ ربیع الثانی ۱۲۴۲ وعلی رضا ولد مرحوم ابراهیم میبدی سنه ۱۲۴۲ وابن میرزا علی ابوالحسن میبدی به سال ۱۲۴۲ است.

این بنا در ابرند آباد در ده کیلومتری یزد واقع گردیده و ازآثار قرن نهم هجری است . نقشه بنای مسجد، قابل مقایسه با نقشه مسجد بندرآباد یزد، مشتمل بر گنبدخانه، شبستان های سراسری شرقی و غربی، ایوان جنوبی، صحن و نیز شبستان زمستانی است که در دوره قاجار به اصل بنا الحاق شده است . صحن مسجد، کوچک و مستطیل شکل است و در ضلع جنوبی آن ، ایوانی بزرگ واقع است . ایوان مذکور، از طریق درگاه های بزرگی به گنبدخانه و شبستان های جانبی راه پیدا می کند . گنبدخانه، مربع شکل است که در بالا توسط قوس های گوشه ای و چهار قوس دیواری و کاربندی بین آنها به کثیرالاضلاع تبدیل شده و پوشش گنبدی بر آن قرار گرفته است . در ضلع جنوبی گنبدخانه ، یک شاه نشین نیم هشت ضلعی است که با پوشش مقرنس گچی جلوه خاصی به گنبدخانه بخشیده است . پوشش مذکور، همانند پوشش شاه نشین مسجد بندرآباد یزد، مزین به ستاره های چند پر از کاشی معرق است . زیر مقرنس کاری، روزنه های مشبک نورگیر با پوشش کاشی معرق ، و پایین ضلع خلفی شاه نشین، محراب قرار گرفته است . در طرفین محراب ، بخشی از کاشیکاری ازاره قرن نهم هجری متشکل از کاشی های شش ضلعی آبی رنگ بر جای مانده است . در محراب مذکور، سنگ قبری از قرن ششم هجری (۵۳۳ ه- . ق) نصب شده که بر آن عباراتی به خط کوفی و ثلث کتیبه شده است . شبستان زمستانی الحاقی به بنای مسجد، به صورت مستطیلی دراز و ستوندار است . بر محراب این شبستان، لوحی سنگی به ابعاد ۵۰×۱۰۳ سانتی متر نصب شده که بر آن، کتیبه ای به خط نستعلیق با نقش قندیل و گل و بوته نقر شده است . متن کتیبه، آیات قرآنی و عبارات ذیل است : ” هذا وقف استاد محمد علی ولد آقا حسین علی وقف مؤبد شرعی نمود قربة الی الله عالی شأن سعادت ارکان استاد محمدعلی مقنی خلف مرحوم آقا حسین علی بر گرمخانه جدید جنب مسجد جمعه واقع در قریه ابرند آباد تحریرا فی شهر رجب ۱۲۷۵ ” . بر اساس متن مزبور، شبستان در همین حدود – ۱۲۷۵-ه-. ق – ساخته شده است . ساختمان قدیمی مسجد نیز با توجه به نقشه ساختمانی، تزیینات و ویژگی های معماری، مربوط به نیمه دوم قرن نهم هجری است .

شَمَد یکی از صنایع دستی بافتنی ایران است و بیشتر نقش چهارخانه دارد. شمدبافی در استان های استان مازندران و یزد رواج دارد. یکی از صنایع دستی استان یزد به شمار می رود. نوعی پارچه نازک است که در بافت آن نخ پنبه یا ابریشم مصنوعی ویسکوز به کار رفته و در فصل تابستان به عنوان روانداز از آن استفاده می کنند . و از این رو طرف داران و مشتریان زیادی دارد. ابریشم مصنوعی به عنوان پود و از نخ پنبه ای نمره ۲۰ دولا به عنوان تار استفاده می شود. که هم اکنون اکثراً توسط دستگاههای تک فاز بافته می شود. شمدها معمولا در اندازه های ۱۵۰*۲۲۰ سانتی متر است و دارای ۲۷ چله می باشد. مردم یزد از شمد،در شبهای گرم تابستان به عنوان رو انداز استفاده میکردند چرا که هم خنک میبوده و هم برای جلوگیری از گزش حشرات بسیار کارساز است.
کاربرد شمد : از شمد به عنوان رو انداز استفاده می گردد . جنس آن از نخ پنبه و ابریشم بوده و بسیار نازک و لطیف است . شمد ها معمولا با اندازه های تقریبا دو متری و با عرض یک متر و پنجاه سانت تولید می گردند . در ایران شمد بافی در شمال کشور و با استفاده از دستگاه های ابتدایی و سنتی رواج دارد . رنگ های استفاده شده در شمد بافی بسیار شاد هستند و طرح های آن نیز به صورت چهار خانه ، چهار خانه می باشد . با توجه به لطافتی که پارچه دارد شست و شوی آن بسیار ساده بود و خیلی سبک است . در فصول گرم سال می توان از شمد به عنوان رو اندازی خنک استفاده کرد . برخی نیز از آن به جای ملافه استفاده می کنند . کاربرد نخ پنبه برای پود و نخ ابریشم برای تار در صنعت شمد بافی می باشد . در شمد بافی از نقوش خاصی استفاده نمی گردد و معمولا دارای طرح های ساده است . جالب است بدانید کاربرد این نوع پارچه بیشتر در شهرهای گرم و کویری کشور مرسوم است . در میان عشایر نیز شمد بافی بسیار رواج داشته و آن ها از آن به عنوان وسیله ای جهت پوشاندن کمر زنان و یا رواندازهای سبک برای خود استفاده می نمایند . متاسفانه امروزه با واردن کردن پارچه ای نامرغوب همانند شمد ، کاربرد این هنر دیرینه ی ایرانی کم رنگ شده است . اما با یک مقایسه ی ساده می توان از کیفیت این پارچه ی دست بافت با نوع خارجی آن مطمئن شد . ماندگاری رنگ ها در بافت شمد بسیار زیاد است و هیچ گاه با شستشو رنگ های آن با هم ترکیب نمی شوند . نکته ی دیگری که درباره ی مقایسه ی این محصول با نوع خارجی و بی کیفیت آن وجود دارد ، این است که این محصول با شستشو تغییر اندازه نمی دهد .