آجری
گنبدهای شه میر
گنبدهای شه میر در حدود ۱۰ کیلومتری جنوب نیشابور بر کنار راه این شهر به کاشمر در میان قبرستان قدیمی قرار دارند که دو بنای آجری به فاصله کمی از یکدیگر با ساختار و اندازه متفاوت هستند که به مهروا، مهرآباد و شادمهر معروفند. گنبدهای آجری مهرآباد که «مهراوا»، «شه میر» و «شادمهر» نیز نامیده می‌شوند، از مهم‌ترین بناهای تاریخی و مکان های دیدنی نیشابور در دهستان ریوند هستند. گنبد بزرگ، دارای پلان بیرونی هشت‌ضلعی و درونی چهارضلعی است. در کف بنا سردابه یا راهرویی زیرزمینی قرار دارد که حالت چلیپایی شکل داشته و به نظر می‌رسد آرامگاه شخصی که این بنا به خاطر او ساخته شده در این محل باشد. این بنا که قدمت آن به دوره سلجوقی می‌رسد، در نوع خود یکی از شاهکارهای معماری به شمار می‌آید. گنبد کوچک، در حدود پانزده متری شمال گنبد بزرگ قرار دارد، پلان بیرونی و درونی آن، شبیه بنای گنبد بزرگ است. این بنا، چهارطاقی‌ای است که ورودی‌های آن کم‌عرض و رفیع هستنند. قدمت این بنا به دوره ایلخانی می‌رسد. با توجه به اطلاعات موجود، هنوز ابهاماتی در مورد گذشته پر فراز و نشیب محوطه تاریخی مهراوا وجود دارد و به عقیده برخی تاریخ‌نگاران، وجود کلمه مهر در نام‌های محوطه، از ارتباط تاریخی آن با آئین‌های مهرپرستی ایران پیش از اسلام نشان می‌دهد که با وجود آتشکده آذربرزین‌مهر در ریوند نیشابور و رواج آئین زرتشت در زمان حکومت ساسانیان و پیش از آن، ارتباط دارد.
مسجد فرح آباد بابل
این بنا در دهکده فرح آباد ساری واقع گردیده و از آثار دوره صفویه- شاه عباس اول – است . این مسجد که امروزه به صورت نیمه ویرانه درآمده، با طرح چهار ایوانی ساخته شده و دارای دو سردر ورودی بزرگ، ایوان ها ، حجره ها و طاقنماها، گنبد خانه و شبستان ستوندار است . فضای زیر گنبد اصلی به ابعاد هرضلع ۱۲ متر است . چهار کنج این چهار ضلعی را با چهار گوشواره بزرگ جمع کرده و گنبدی بزرگ از نوع دوپوش پیوسته بر آن زده اند . در دو طرفین گنبدخانه، شبستان های ستوندار، هرکدام با بیست ستون حجیم و پوشش طاق و گنبد قرار گرفته است . صحن مسجد به ابعاد ۳۴×۴۸ متر، در اطراف با دهنه ها و ایوان های محصور شده است . ایوان جنوبی، از ایوان شمالی بزرگتر، و ایوان شمالی نیز از ایوان های شرقی و غربی بزرگتر است . نمای مسجد، آجرچینی ساده است و تزیینات اندکی به صورت کاربندی ، مقرنس و گچبری در شبستان و قسمت فوقانی محراب، جلوخان و ورودی مسجد به چشم می خورد . صحن مسجد آجر فرش شده و در وسط آن، حوض آبی واقع بوده است . بناهای سمت شمالی صحن، شباهتی به کاروانسرا و محل استراحت مسافران دارد . این بنا به شماره ۱۳۷۶/۳ به ثبت تاریخی رسیده است .
مناره آجری خرم‌آباد آثارسلجوقیان
مناره آجری خرم‌آباد؛ از آثار دوره سلجوقیان است و در قسمت جنوبی شهرستان خرم‌آباد قرار دارد . این مناره با حدود ۹۰۰ سال قدمت، یکی از آثار باستانی ارزشمند استان لرستان و شهرستان خرم‌آباد است. استان لرستان جایگاه آثار باستانی و تاریخی فراوانی است که می‌توان آنها را به سه دوره پیش از تاریخ، دوره ایران باستان و دوره اسلامی تقسیم کرد. یافته‌های پیش از تاریخ لرستان، بیشتر شامل نقاشی‌‌ها، کنده‌‌کاری‌های غارها، سفالینه‌ها و اشیای مفرغی می‌باشد… در گذشته کاروان‌های زیادی به کمک این مناره راه خود را پیدا کرده‌اند و دیده‌بان‌های زیادی از بالای آن دشمن را دیده‌اند و مردم را به موقع از خطر حمله آگاه کرده‌اند. با توجه به سبک معماری بنا، احتمال می رود این اثر تاریخی مربوط به دوره فرمانروایی دیلیمان باشد. این یادمان ارزشمند، که بنائی استوانه‌ای شکل است به عنوان میل راهنما و برای هدایت کاروان‌ها در کنار شهر قدیم شاپورخواست احداث شده است. در گذشته از این اثر ارزشمند برای هدایت کاروان‌‌هایی که به سمت شهر قدیمی شاپورخواست می‌آمدند استفاده شده است. اما اکنون از فراز مناره آجری در شهر خرم آباد می‌توان دورترین چشم اندازهای زیبای شهر را مشاهده کرد.ورودی مناره در جبهه غربی روی سطح پایه قرار گرفته و بقایای معماری سنگ و گچ با دیوارهای ضخیم در مجاورت مناره بیانگر وجود تأٍسیساتی نظیر کاروانسرا و مسجد و … است. بلندای آن بر اثر عوامل طبیعی کاهش یافته و اکنون با احتساب پایه سنگی، ارتفاع آن به ۵/۲۹ متر می‌رسد. قطر بنا در پائین‌ترین قسمت به ۵/۵ متر کاهش می‌یابد. فضای داخلی آن از ۹۹ پله تشکیل شده است. ورودی مناره در جبهه غربی روی سطح پایه قرار گرفته است. در گذشته از این اثر ارزشمند برای هدایت کاروان‌‌هایی که به سمت شهر قدیمی شاپورخواست می‌آمدند استفاده شده است. اما اکنون از فراز مناره آجری در شهر خرم آباد می‌توان دورترین چشم اندازهای زیبای شهر را مشاهده کرد. مناره آجری خرم‌آباد در سال ۱۳۷۶ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۹۳۰ در فهرست آثار ملی ایران با ثبت رسید.
راز آلودترین بنای خراسان
به ۲۵ کیلومتری شمال غرب مشهد که سفر کنید، در حاشیه غربى جاده مشهد – طوس و در ابتدای بلوار پردیس، بنایى ناشناخته و پر رمز و راز قرار دارد. بنایی مکعبی شکل و آجری که در قلب دشت طوس سال ها نظاره گر تاریخ بوده است. بقعه «هارونیه» با عظمت، استحکام و شکل و شمایل خاصی که در کف و گنبد دارد، تنها اثر به جاى مانده از شهر باستانى طوس به شمار می رود. می گویند هارونیه افسانه ای ترین بنای خراسان است. بنایی که روایت های مختلفی درباره کاربری آن شنیده می شود و در دوره های مختلف با عناوین متفاوتی نامیده شده است. از زندان گرفته تا مدرسه!
امروزی ها هارونیه را زندان قدیمی هارون الرشید می دانند. آنها ساختمان زیرزمینی این بنا در گذشته را دلیلی بر استفاده بنا به عنوان زندان می دانند و حتی از سیاه چال و سردابه ای می گویند که در این زندان وجود داشته و در گذر زمان با خاک پر شده است. این در حالی است که عده ای معتقدند عنوان کردن نام زندان برای بنای هارونیه از پایه و اساس غلط است و بقعه هارونیه صرفا آرامگاه یا خانقاهی است که در سده های هفتم یا هشتم هجری ساخته شده است. حتی گفته می شود که در متون و سفر نامه ها از این بنا به نام آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است که البته سنگ یادبودی که به نام محمد غزالی در وسط محوطه کارگذاشته شده، تا حدودی تکلیف این بنا را مشخص می کند. به خصوص که مشخصات ظاهری این بنا شباهتی به معماری زندان ها ندارد و مصالح به کار رفت در آن، نوع طراحی و ساخت بنا و آثار به دست آمده از آن، بیشتر شبیه به خانقاه های دوره ایلخانی است.
به هر حال، هارونیه گنبد، زندان، بقعه، خانقاه، یا هرچه که باشد، یک فضای وسیع مربعی دارد با گنبدی به ارتفاع حدود۲۵ متر. در انتهای بنا سه حجره با اتاقک هایی وجود دارند که گچبری ها و تزئینات خارجی آن منحصر به قاب های عمودی و ستون نماهای دو طرف ورودی می‌شود. این بنا راه پله هایی دارد که شما را به طبقه دوم می رسانند که احتمالا مدرسه یا مسجد بوده است. بناى هارونیه آجرى است و هیچ گونه تزئین کاشى در آن به کار نرفته است، این بنا به صورت چهار ضلعى است که ابعاد آن در اضلاع مختلف نابرابر است. این بنا یک ورودى در سمت جنوب با سردر فوق العاده بلندی دارد که ردی از تزئینات مرسوم این نوع از بناها در آن دیده نمی شود. اگر سفری به مشهد مقدس و توس و حواشی آن داشته باشید، می توانید هارونیه را ببینید که با تاریخ مبهم و پر رمز و رازش، یکی از مستحکم ترین بناهای تاریخی منطقه به شمار می رود.
مسجد جامع میلان – اسکو
شهر اسکو به دلیل موقعیت مساعد کشاورزی منطقه ای که در آن قرار دارد همواره از شهرهای آباد ایران بوده است. نام اسکو در کتیبه های سارگن دوم پادشاه آشوری در سده های اول هزاره اول قبل از میلاد آمده است. تپه ها، آثار معماری و قبرستان های تاریخی نشان از قدمت این منطقه کهنسال دارد. همچنین میلان بعنوان بخشی از اسکو دارای سیستم تقسیم آب و آبیاری بسیار قدیمی می باشد. مسجد میلان از همان زمانی که بنیان آن گذاشته شده است یعنی در سالهای نخست هزاره دوم هجری ( کتیبه مسجد سال ۱۰۳۴ را نشان می دهد ) بصورت مجموعه طراحی و اجرا شده است. مسجد، حمام، قنات، آب نما و … از عناصر اصلی مجموعه میلان هستند. مسجد اصلی بصورت پلانی منسجم به ابعاد ۱۶× ۱۶ متر در یک مربع کامل گنجانده شده است که شامل ۹ گنبد عرقچین می باشد. عمق ایوانهای سه طرف مسجد ( شمال و شرق و غرب ) بطور دقیق محاسبه شده است. بطوریکه در مدت نزدیک به ۴ قرن در طاقها و گنبدها هیچ رانش و خللی مشاهده نشده است. ایوان ضلع غربی مشرف به میدان و آب نما به طول ۱۶ متر و عرض ۳ متر علاوه بر زیبایی در تابستان و زمستان به اعتدال هوای داخلی مسجد می افزاید. ایوان در حال تخریب بوده و در سالهای ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ برای پیشگیری از ریزش و احتمال خطرات جانی جمع آوری و دوباره سازی شده است. کف ایوان همتراز کف مسجد و درحدود ۱۲۰ سانتیمتر از میدان بالاتر است. از فضای زیر ایوان به عنوان وضوخانه و موتورخانه استفاده می شود. در اوائل قرن جاری در شرق مسجد فضایی به ابعاد ۷× ۱۶ متر با دیوارهای خشتی و روکش آجری و سقف چوبی به عنوان انباری ـ کف شکن به مسجد دوره صفویه اضافه شده است که هماهنگ با معماری مسجد نبوده و جمع آوری گردید همان فضا با معماری سنتی و هماهنگ با مسجد در دو طبقه که طبقه همکف برای کفشکن ـ آبدارخانه ـ هشتی و طبقه فوقانی برای استفاده بانوان طراحی شده است. بطور کلی سطوح بخشهای مختلف عبارتند از : سطح مسجد ۲۵۶ متر مربع، ایوان غربی دو طبقه ۹۶ متر مربع، بخش شرقی در دو طبقه ۲۲۴ مترمربع، جمعاً ۵۷۶ مترمربع که ۲۵۶ مترمربع آن مرمت و ۳۳۰مترمربع آن بازسازی شده است. مناره مسجد بعلت عدم ایستایی و تعمیرات نامناسب گذشته مجدداً طراحی و اجرا شده است. مسجد جامع میلان مربوط به دوره صفوی – دوره قاجار است و این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۹۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.