مسجد جامع ارومیه در ضلع جنوب شرقی بازار ارومیه و در جوار خیابان اقبال واقع شده است و از مهمترین عناصر بافت تاریخی بازار ارومیه به شمار میرود.
اين مسجد شامل مجموعه فضاهایی است که در دوره های مختلف پیرامون صحن مسجد شکل گرفته اند. این مسجد با دو در ورودی به راسته سنگتراشان و راسته عطاران راه دارد که از صحن بزرگ آن منشعب می شود. ( در دو دهه اخیر در میانه صحن ساختمان حوزه علمیه با حجمی بزرگ احداث گرديده كه هویت معماری مجموعه را مخدوش نموده است ) مجموعه آثار پیرامون صحن به شرح زیر میباشد:
۱٫ شبستان گنبد دار قدیمی یا گنبد خانه که هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد و به احتمال قریب به یقین و با مقایسه آن با نمونه های مشابه قدمت آن به دوره سلجوقی میرسد.
این شبستان پلاني مربع شکل به اضلاع ۶/۱۰ متر دارد که با گوشه سازیهایي به فرم فيلپوش و تبديل پلان چهار ضلعي به هشت و شانزده ، گنبد آجری به ارتفاع داخلی ۵/۱۶ متر بر آن استوار شده است .
آنچه که از ویژگی های معماری سلجوقی در این بنا بارز بنظر می رسد ، تبعیت از الگوی پلان چهار طاقی ،توجه به استحکام بنا و استفاده از مصالح مقاوم در ساخت بنا می باشد.
محراب گچبری ایلخانی بنا در ضلع جنوبی گنبد خانه واقع شده و دور تا دور منتهي اليه دیوار گنبد خانه کتیبه کوفی بر جای مانده است که از گوشه جنوب شرقی سمت راست دیوار طرف محراب با “بسم الله الرحمن الرحیم انا فتحناک لك فتحا مبینا” شروع می شود و در گوشه جنوب شرقی با کلمه ” ینصرک” ختم میشود. در دیوارهای شرقی و غربی نیز آیات دیگری نوشته شده است.
۲٫ محراب ایلخانی:
محراب گچبری مسجد جامع ارومیه به ارتفاع ۸۲/۷ متر و عرض ۴۸/۵ متردر ضلع جنوبی گنبد خانه اولین نمونه از ۲۳ محراب گچبری دوره ایلخانی می باشد که بر روی محراب قدیمی تر دوره سلجوقی و در تداوم هنر گچبری این دوره اجرا گشته است . از آنجا که اجرای این اثر نفیس و ارزشمند به تاریخ ۶۷۶ه .ق در مرز زمانی بین دو دوره سلجوقی و ایلخانی واقع شده است , با دارا بودن بسیاری از خصوصیات محرابهای ایلخانی وجوه مشترکی نیز با محرابهای دوره سلجوقی دارد.
کشیدگی و ارتفاع رفیع محراب ، استفاده از دو طاق نما و دو ستون نما و تاج محراب در فرم بندی آن، استفاده از خطوط ثلث در کتیبه های محراب ، تحدب نقوش و عناصر بکار رفته در گچبریها (البته این تحدب به اندازه نمونه های اجرا شده در اواسط دوره ایلخانی نیست) از مشخصه های بارزی هستند که این اثر بعنوان یک محراب دوره ایلخانی دارد.
وجود طاق کوچک نعلی شکل نیز مختص محرابهای ایلخانی در منطقه آذربایجان می باشد و نمونه آ ن را می توان در محراب مسجد جامع مرند که آخرین محراب گچبری ایلخانی می باشد مشاهده نمود.
و اما وجوه مشترک این اثر با محرابهای دوره سلجوقی استفاده از نقوش هندسی ، بکار بردن خطوط کوفی در کتیبه دور تا دور طاق نما و استفاده از فرمهاي توپی شکلی است که نمونه آن در مسجد میر نطنز به چشم می خورد . با این تفاوت که فرم توپی هاي مسجد جامع ارومیه محدب و مشبک اجرا شده اند.
دونالد ویلبردر بررسی معماری اسلامی دوره ایلخانی در خصوص این محراب ارزشمند می نویسد:
دیوار صفحه محراب دارای طاق سه برگه در مرکز است. در طرفین نغول ذوزنقه ستونهای نیمه مدور قرار دارد که سر ستون شیار دار آن در دو قسمت مجزاست.
وروی این ستونها نغول طاق نوک تیز ، که تقریبا به شکل نعل اسب است، قرار دارد وبالای آن حاشیه محدب ساخته شده است . این واحد با یک سلسله قالب مستطیلی محدب احاطه شده وبر فراز آن حاشیه بلندی ساخته شده است. کلیه محراب شامل تزیینات گچبری با سطوح مختلف برجستگی است . چند سانتیمتر بالاتر از محراب کتیبه گچی عریضی دورتادور اتاق ساخته شده است . بالای طاق سه برگه کتیبه ای به این مضمون وجود دارد: عمل عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی فی شهر ربیع الاول سنه سته و سبعین وتسمائه
درحاشیه اطراف قسمت مقعر محراب نیز به خط کوفی از قرآن مجید آیه ای نوشته شده است و از حضرت رسول اکرم (ص)دو حدیث به خط نسخ در حاشیه دور محراب نقش بسته است این محراب در دهه های اخیر آسیبهای جدی ديده و در سال ۱۳۷۹ توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آذربایجان غربی در کنار عملیات مرمتی گنبد خانه ،بصورت اساسی مرمت شده است .
۳٫ چهلستون:
در ضلع غربي گنبدخانه شبستان چهلستون مسجد واقع شده كه پس از شبستان گنبد دار, قديمي ترين بخش كالبد موجود مسجد جامع اروميه مي باشد. پلان چهلستون مستطيلي به ابعاد ۱۳×۴۶ متر مي باشد كه ۱۸ ستون سنگي در دو رديف نه تايي پلان اين قسمت را به سه ناو تقسيم نمود و ۳۰ گنبد پوششي آجري برروي آنها استوار گشته است. “به احتمال زياد ساختمان اين قسمت مربوط به دوره ايلخاني مي باشد و در دوره صفويه مورد مرمت قرار گرفته است(شباهت بخش سنگي آن با مقبره سه گنبد و قسمت تحتاني شبستان گنبد دار بسيار زياد است). انجام كاوش هاي علمي منظم و مطالعات باستان شناسي در فرصت مناسب در اين مجموعه تاريخي بي شك مدارك و اسناد مطمئني جهت تعيين دوره هاي قبلي و سير تحولات معماري قسمتهاي مختلف به دست خواهد داد.
در ضلع شمالي چهلستون دو ورودي از صحن به داخل مجموعه تعبييه شده است كه يكي از سر درها كه ورودي اصلي مجموعه مي باشد داراي مقرنس كاري و تزئينات كاشي هفت رنگ با گچبري مي باشد .
بر بالاي سر در ديگر كتيبه اي مربوط به اهداء باغ بزرگي به عنوان حياط مسجد و سال احداث حجرات به تاريخ ۱۱۸۰ ه.ق به وسيله رضا قلي خان بيگلربيگي اروميه ( حاكم كريم خان زند در اروميه ) نصب شده است.
بر سنگ نوشته اي در بالاي سر در اصلي نيز تاريخ ۱۱۸۴ثبت است. بر پايه همان سردر نيز سنگ مزاري با تاريخ ۱۱۷۱ وجود دارد .
به جهت رانش پايه ها و پوشش آجري، اين قسمت در سالهاي گذشته به شيوه آهن كشي مهار و تثبيت گشته است.
۴٫ حجرات اطراف صحن
همان گونه كه ذكر آن گذشت بر اساس كتيبه هاي موجود در سردر ورودي چهلستون در اوايل دوره زنديه حجرات اطراف صحن توسط رضا قلي خان حاكم اروميه در زمان كريم خان زند احداث گشته است .
متن كتيبه بدين شرح مي باشد :
“بسم الله الرحمن الرحيم چون توفيق حضرت رب الاربات شامل حال عاليجاه رفيع جايگاه اميرالامرا، العظام رضا قلي خان بيگلر بيگي اروميه افشار خلف جنت آرامگاه محمد موسي خان قاسم لو گرديد اين مدرسه در ايام خجسته انجام خود بر جنب مسجد جامع به جهت طالبان دين مبين حضرت سيدالمرسلين و ائمه معصومين صلوات الله عليهم اجمعين احداث نمود. في شهر رجب سنه ۱۱۸۴″
بخش اعظمي از حجرات پيرامون صحن در دو دهه اخير در حين احداث مدرسه علميه تخريب گرديده است .
۵٫ شبستان ضلع شرقي گنبدخانه:
در دهه هاي اخير شبستان ضلع شرقي گنبدخانه تخريب و شبستان نوساز بزرگي با سيماي ناهمگون و سقف شيرواني به مجموعه الحاق گشته و لطمه فراواني به معماري مجموعه وارد نموده است.

آبشار سوله دوکل یا دیزج اروميه-مرگور در موقعیت جغرافیایی E445213 N371023 در استان آذربایجان غربی واقع است. سوله دوکل در دامنهٔ کوه دالانپر در منطقه مرگور واقع است. روستایی نیز به همین نام در جوار آبشار قرار دارد. آبشار دیزج با چمن‌زارهای اطراف در نزدیکی روستای دیزج از توابع زیوه در جنوب غربی شهرستان ارومیه واقع گردیده است. این آبشار یکی از سرشاخه‌های رودخانهٔ باراندوزچای محسوب میگردد.مسير دسترسي به اين آبشار از بخش زيوه و روستاي ديزج، کسيان، کولبي و سوله دوگل مي باشد.

کوه دالانپر در نوار مرزی ایران ترکیه و عراق کوه دالانپر با ارتفاع ۳۴۸۷ و موقعیت جغرافیایی N: 37-12.380 ) و E :44-47.395 ) دقیقاً در نقطه مرزی سه کشور ایران ، ترکیه و عراق واقع است به طوریکه قله ی این کوه متعلق به این سه کشور است . این کوه در منطقه ای به نام سیلوانا واقع گردیده است و به معنی محل پرواز عقابهاست و جزء بکر ترین مناطق کشور محسوب می شود . نزدیک ترین شهرستان به آن شهرستان اشنویه در استان آذربایجان غربی است . برای رسیدن به این منطقه باید از مسیر اشنویه به شهر دزه (دیزج مرگور) و سپس روستای کیسیان ، گوله بی و در نهایت سوله دوکل عبور کرد .

از روستاهای دیگر این منطقه می توان به کچله هم اشاره نمود . جاده منتهی به کیسیان آسفالت می باشد و از روستای کیسیان به گوله بی جاده خاکی هموار و از گوله بی به روستای سوله دوکل جاده بسیار ناهموار وجود دارد که عبور از این جاده کار بسیار مشکلی است . در قسمت شمالی روستای سوله دوکل آبشار بزرگی وجود دارد که یکی از جاذبه های این منطقه به حساب می آید . در تمام مسیر آخرین روستا به کوه آب به اندازه کافی وجود دارد و از این حیث کوهنوردان هیچگاه با مشکل مواجه نمی شوند . مسیر روستا تا کوهپایه بیش از ۱۲ کیلومتر است که در شیبی ملایم باید پیموده شود در فصل هایی که برف کمی وجود دارد متوسط حدود ۱:۳۰ دقیقه زمان لازم است تا بتوان به قله رسید . این کوه از لحاظ امنیتی با توجه به مرزی بودن بسیار کم خطر است و هیچ مشکل امنیتی و نظامی کوهنوردان را تهدید نمی کند . از ویژگی های مهم این منطقه مهمان نوازی غافلگیر کننده روستائیان و عشایر منطقه هستند ؛ این عشایر با لهجه کردی بادینی ( کرمانج) صحبت می کنند و بسیار مهمان نوازند .

از جاندارانی که در این منطقه زندگی می کنند می توان به عقاب ، گرگ و سمندر کردستانی اشاره نمود . در روستای سوردوکل آنتن دهی موبایل بسیار اندک است اما در طی مسیر امکان آنت دهی وجود دارد و قله ی این کوه تحت پوشش آنتن دهی کشور ترکیه است . این کوه دارای یخچال های دائمی است و همچنین در ضلع غربی کوه دریاچه ای واقع است که ابعاد آن ۴۰۰*۴۰۰ متر است و در فصل های گرما جای مناسبی برای شنا کردن کوهنوردان است. از کوههای اطراف دالانپر می توان به بزسینه و کوه بنجول اشاره نمود
این آبشار از مرتفع‌ترین آبشارهای ایران است و در منطقهی دالانپر واقع است. این آبشار از جاذبه‌های گردشگری منطقه محسوب می‌شود.سوله دوکل در دامنه ی کوه دالانپر در منطقه مرگور واقع است. روستایی نیز به همین نام در جوار آبشار قرار دارد. آبشار سوله دوکل با چمن‌زارهای اطراف در نزدیکی روستای دیزج از توابع زیوه در جنوب غربی شهرستان ارومیه واقع گردیده است. این آبشار یکی از سرشاخه‌های رودخانهی باراندوزچای محسوب می گردد. آبشار سولک ارومیه
این آبشار در فاصله چهل کیلومتری غرب شهرستان ارومیه و در دامنه کوه های »دره رش« قرار گرفته است. این آبشار زیبا در انتهای یک دره پر آب و دیدنی در محل روستای سولک، خودنمایی می کند. روستای سولک میان دو روستای دربند و انبی در منطقه موانا واقع است. موانا، روستایی از توابع بخش سیلوانه و در شهرستان ارومیه استان آذربایجان غربی ایران است. دره زیبای منتهی به آبشار، دره هفت کانی یا هفت چشمه نام دارد که آب روستای سولک و آبشار آن را تامین می کند. در ماه های گرم سال آب آبشار برای مصارف کشاورزی از بالا دست آن قطع شده و نمای زیبای آبشار را کم رنگ می کند ولی در فصل بهار زیبایی این نگین طبیعت موانا به اوج می رسد. آبشار اصلی این دره با حدود یک ساعت کوهپیمایی در بالادست آبشار اولیه جلوه بیشتری دارد ولی مسافران و خانواده ها به همان آبشار اولیه رضایت می دهند و از مواهب طبیعت آن لذت می برند. طبیعت زیبای منطقه موانا بیشتر متاثر از ریزآبه های جاری از قلل ستاره لوند، دره وش و کوه های ترگور است. سولک یکی از مهمترین مسیرهای کوهنوردی در این منطقه و محل مناسبی جهت ایجاد کمپ های سیاحتی و پناهگاه های کوهستانی می باشد.

دریاچه مارمیشو در موقعیت جغرافیایی N373504 E443813 در استان آذربایجان غربی واقع است. اين درياچه طبيعي با وسعت پنج هکتار در چهل و پنج کيلومتري غرب شهرستان اروميه، در ميان کوهستان‌هاي مجاور مرز ايران و ترکيه قرار دارد. آب اين درياچه از چشمه‌هاي طبيعي و نزولات جوي تأمين مي‌شود و محل زيست انواع آبزيان از جمله ماهي قزل‌آلا است. همچنين اين درياچه محل بسيار مناسبي براي صيد ماهي و گذران اوقات فراغت گردشگران و دوستداران طبيعت است.

آب‌های جاری از ناحیه‌ی شمال‌غربی ایران در سرحدات بین دو كشور ایران و تركیه، سرچشمه‌ی اصلی این دریاچه است. ولی سرچشمه‌ی اولیه در خاك تركیه است كه پس از دریافت سایر آب‌های موجود در حوضه‌ی خود “رودخانه‌ی نازلوچای” را تشكیل می‌دهد كه قسمتی از این رودخانه از نقطه‌ی ورود به خاك ایران خط سرحدی را به طول ده كیلومتر تشكیل داده و با توجه به موقعیت كوهستانی، جنگلی و آبی خود یكی از زیباترین مناظر طبیعی را رقم زده كه می‌تواند مكانی برای آرامش جسم و جان انسان باشد.

پیدایش دریاچه را به ناآرامی‌های درون زمین نسبت می‌دهند، به نحوی که براثر زلزله و ریزش کوه مسیر آب مسدود و ضمن تشکیل دریاچه‌ای، اکنون به وضعیت فعلی درآمده است. به روایتی، دریاچه نام خود را از نام رهبر مسیحیان ساکن منطقه به نام “بنیامین مارشیمون” گرفته که به عنوان رئیس روحانی جلوها در سنوات ۱۲۰۰ (ه.ش) در آن منطقه می‌زیسته و در ۲۵ اسفندماه ۱۲۹۶ به دست “اسماعیل آقاسمکو” به قتل رسیده است. در کتاب نگاهی به آذربایجان غربی نوشته “افشار سیستانی” از آن به ماربیشو نیز یاد شده است. مساحت تقریبی دره در حدود ۵ هکتار است و از جنوب به قلل سی‌تاو، قایدوک، و چال، از شمال به کوه “بایدوست”، از غرب به روستای مخروبه “دری”، و از شرق به روستاهای “بانی” و “پسان” منتهی می‌شود.

در طول رودخانه تا دریاچه علاوه بر انواع و اقسام درختان جنگلی، درختان بید به عنوان حفاظ طبیعی، دور دریاچه را فرا گرفته‌اند. در پوشش جنگلی علاوه بر درختان بید و وفور درختان گردو در اطراف روستاها و منطقه، درختان بلوط، بنه، عناب، گلابی، زالزالک، بادام، گز، صنوبر و سایر درختچه ها جلوه‌ای از سرسبزی را به طبیعت منطقه بخشیده‌اند تا در میان انواع مختلف گون مکان مناسبی برای پرورش زنبور عسل و جذب زنبورداران فراهم آورند. اما از گونه‌های گیاهی آن باید از خارشتر، گزنه، زنبق، لاله کوهی، شیرین‌بیان، خشخاش، پیاز کوهی، بومادران، کاسنی، آویشن، کنگر و غیره نام برد.

حیات جانوری آن به دو دوره تقسیم شده است به نحوی که در وضعیت فعلی از خرس، روباه، گرگ، خرگوش نام می‌برند. حال اینکه قبلاً بزکوهی، گراز و پلنگ نیز جز جانوران منطقه بوده است. از پرندگان نیز باید به کبک، شاهین، بلدرچین و غیره اشاره نمود. ماهی قزل‌آلا، ماهی سفید و سمور از جمله آبزیان فراوان دریاچه بوده‌اند که با بازشدن پای آدمیزاد و صید بی‌رویه آن اکنون با کاهش جدی روبه‌رو هستند. شاید دیگر از سمورها خبری نباشد.

مارمیشو جدا از همه اوصاف خود، سرچشمه اصلی رودخانه نازلوچای (پر آب‌‌‌‌ ‌ترین رود‌‌ منطقه) نیز است که از غرب به شرق جریان داشته که از به هم پیوستن دو انشعاب اصلی دیگر “سروچای” و “ارزین‌چای” در کوه‌های مرزی با عبور از دره تنگ “موانا” در حوالی قریه “نازلو” وارد جلگه ارومیه شده تا در نزدیکی کوه “زنبیل” به دریاچه شور ارومیه ملحق شود

موقعيت طبيعي و فعلی:
مقبره فوق در بافت شهر اروميه، ميدان دفاع مقدس، خيابان وحدت واقع شده است. این بنا مربوط به دوره پهلوی با مالکیت دولتی در تاریخ ۰۹/۱۱/۱۳۸۴ و با شماره ثبتی ۱۴۲۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاريخچه اثر :
اين بنا متعلق به سال ۱۳۵۵ هجري شمسي می باشد. پس از به خاک سپردن سيد حسين عرب باغی (يكي از عالمان بزرگ شهر اروميه) در اين محوطه که قبرستان عمومی شهر محسوب می شد به احترام مقبره ي ايشان پس از آن به اين مكان آرامگاه آقا قبر معروف گرديد.
مشخصات اثر :
اين بنا مربع مستطيل شكل با چهار ورودي غير متقارن در چهار ضلع آن مي باشد. (كه دليل آن اين بوده است كه در زمان ساخت آرامگاه گورهاي زيادي در آنجا قرار داشته است و به خاطر احترام به آنها مهندس مربوطه به اجبار ورودي ها را نامتقارن طراحي كرده است.)پنجره هاي نامتقارن با ابعاد بزرگ در دور تا دور اين بنا قرار دارد.
ستون هاي اين بنا در دو دوره اجرا شده است دوره ي اول در سال ۱۳۳۵ پس از ساخت ضريح و گنبد آن براي ايجاد فضاي مناسبي براي زائران اجرا شده است .دوره ي دوم در سال ۱۳۷۳ براي افزايش فضا اجرا شده است. اين ستون ها بفرم مربع مستطيل شكل به ابعاد ۲۲*۲۲مي باشند.در ميان ستون هاي آرامگاه تنها يك ستون آجري بفرم مربع مستطيل شكل به ابعاد ۵۷*۶۷ وجود دارد كه در شمال شرقي فضاي اصلي آرامگاه قرار دارد.كل فضاي بناي آرامگاه به غير از فضاي داخل گنبد خانه بوسيله ي سقف كاذب پوشانده شده است. ورودي هاي بنا هم زمان با تعميرات اساسي و توسعه ي فضاي آرامگاه ساخته شده است پس از آن فضاي آرامگاه تغييري نداشته است.
گنبد اين بنا با كاربندي زيبايي به روش تركين اجرا شده است.گنبدي كه هم اكنون از فضاي خارج بنا مشاهده مي شود گنبدي است فلزي كه بر روي گنبد آجري با فاصله ي تا حدودي زياد قرار دارد كه به اين آرامگاه عظمت و زيبايي خاصي داده است. براي جلوگيري از نفوذ رطوبت بر روي بخشهايي از بنا كه در دوره ي اول ساخته شده است از شيرواني استفاده شده و در بقيه قسمتها از قيروگوني استفاده شده است.
ويژگي اثر :
ويژگي بارز بنا اجراي معماري سنتي ، تزئينات كاربندي در زير گنبد مي باشد و در كنار آن مي توان مهمترين ويژگي كه باعث شده اين مكان مهم و و ارزشمند باشد وجود مزار مرحوم سيد حسين عرب باغي مي باشد و لازم است گزارشي از زندگينامه و فعاليتهاي خيرخواهانه ايشان را در اين پرونده بياوريم.
آقاي سيد حسين مشهور به عرب باغي فرزند مرحوم سيد نصرالله بن صادق الموسوي انار الله برهانه مي باشد. ايشان اصلاً از سادات گلپايگان بوده ، اجداد گرامي ايشان در گذشته ها به اروميه مهاجرت كرده اند.
در سال ۱۲۹۴هجری قمری (۱۲۵۴ هجری شمسی) در قريه سعيدلو يك فرسخي شهر اروميه از مادر متولد شد و سپس در دوران كودكي از قريه ي نامبرده به شهر اروميه مهاجرت نموده و در مسجد جامع اروميه به تحصيل علم پرداختند.
در سال ۱۲۷۴ هجری شمسی عازم عقبه ي حضرت علي بن موسي الرضا گرديده و مدت هشت سال به تكميل معلومات پرداختند. پس از آن در نجف اشرف پس از تحصيل فراوان به درجه ي اجتهاد نائل شدند. در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی به وطن اصلي خود بازگشتند و در محله ي عرب باغي سكونت فرمودند.(كه شهرتشان به همين مناسبت است)
از تاليفات ايشان مي توان به مسائل النجفيه ، دره الغربه ، دره البيضإ ، تحفته الشيعه، مسائل الشريعه ، تحفته المهديه و اربعين در اربعين اشاره كرد.
از فعاليت هاي خيرخواهانه ي ايشان در اروميه تاسيس بيمارستان شير خورشيد سرخ ، تعمير مسجد جامع ، احداث پل شهر چائي ، احداث قبرستان وسيع باغسالخانه و نيز برگزاري اولين نماز جمعه در ۱۳۰۹ هجری شمسی مي باشد.
فضائل اين مرد تاريخي بي شمار است كه در اين گزارش نمي گنجد ، ايشان در صبح روزجمعه ي چهاردهم رمضان المبارك سال ۱۳۲۹ هجری شمسی در سن ۷۵ سالگي در شهر اروميه در منزل خود دار فاني را وداع نمودند.