تاریخی
کاروانسرای تاج آباد همدان
ساخت کاروانسرا از قدیم در خطه ایران‌زمین امری رایج بوده است و در جای‌جای سرزمین ما کاروانسراهای زیادی وجود دارد. شاید تاکنون در هیچ مقاله معرفی کاروانسرا، به مفهوم و کاربرد دقیق این بنا اشاره نشده است، این فرصت را مغتنم می‌شماریم تا کمی بهتر کاروانسراها را بشناسیم. کاروانسرا ترکیبی است از کاروان، یا کاربان، به معنی گروهی مسافر که دسته‌ای سفر می‌کنند و سرا هم که از زبان پهلوی گرفته شده است، به معنای خانه و مکان است. به زبان ساده می‌توان گفت کاروانسرا ساختمانی است که یک کاروان را در خود جای می‌دهد. پلان کاروانسراها معمولا مربع یا مستطیل است. کاروانسراها ورودی‌هایی بزرگ و بدون تزئین دارند و دیوارهایی به‌عنوان بادگیر در انتهای ساختمان کاروانسرا تعبیه شده است. کاروانسراها در تمام دوره تاریخ ما نقش مهمی داشته‌اند، کاروانسراهایی وجود داشتند که افراد از آن برای اسکان چهارپایان خود استفاده می‌کردند که آن را رباط می‌خوانند. سنت ساخت کاروانسرا چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام در ایران جاری بود و بعد از اسلام هم کاروانسراهای زیبایی در خاک ما ساخته شد، کاروانسرای تاج‌آباد هم یکی از کاروانسراهای زیبای بعد از اسلام است که در عصر صفوی در روستای تاج‌آباد همدان ساخته شده است و از جمله جاهای دیدنی همدان شناخته می‌شود. تاج‌آباد سفلی روستایی از توابع شهرستان بهار در استان همدان است. در لغت‌نامه دهخدا درباره این روستا مطالب زیادی وجود دارد، عبارت زیر بخشی از تعریف تاج‌آباد در لغت‌نامه دهخدا است: تاج‌آباد. (اِخ) دهی از دهستان چهار بلوک بخش سیمینه‌رود شهرستان همدان ۲۸ هزار گزی جنوب باختری قصبه بهار هزار گزی جنوب شوسه همدان به کرمانشاه کوهستانی، سردسیر دارای ۱۳۰۰ تن سکنه هست. محل دقیق قرارگیری کاروانسرای تاج‌آباد در روستای تاج‌آباد سفلی است. این روستا در غرب استان همدان و شهرستان بهار قرار دارد و در واقع نزدیک به جاده همدان به کرمانشاه است. مردم این روستا به زبان کردی باهم صحبت می‌کنند. کاروانسرای تاج آباد در بخش مرکزی روستا قرار دارد.
کاروانسرای تاج‌آباد درواقع یک رباط است و برعکس اکثر کاروانسراهای ایران که دارای پلانی مستطیل شکل هستند، این کاروانسرا دارای پلان مدور است، این پلان در میان کاروانسراهای ایران بسیار کمیاب است و به همین دلیل یکی از جالب‌توجه‌ترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی استان همدان محسوب می‌وشد و در منطقه غرب یکی از مهم‌ترین کاروانسراها به شمار می‌آید. درب ورودی بنا از شرق دارای دو طاق‌نما تزئینی و نمایی مدرن است که دو لنگه درب چوبی بر روی آن قرار دارد. این قسمت محل ورود به اصطبل‌ها و حجره‌های پایین است. در جلو کاروانسرا ۲۶ حجره وجود دارد، کف حیاط کاروانسرا سنگ‌فرش است و ۲ چاه آب داخل بنا است. مصالح اصلی که در ساخت کاروانسرای تاج‌آباد از آن استفاده شده، آجر قرمز و ساروج است. این کاروانسرا، جدا از بخش رباط که مخصوص نگهداری احشام بوده، کاروانسرایی زیارتی به‌حساب می‌آید که زائران کربلا از آن استفاده می‌کردند. کاروانسرا به دست بانو جهان قاجار، از نوادگان فتحعلی شاه و حاج میرزا علینقی کوثر همدانی ساخته شده است. جهان خانم از بانوان پرهیزگار و خیرخواه دوران بوده و اقدامات خیرخواهانه زیادی انجام داده است. از دیگر خدمات او می‌توان به ساخت پل روان و بقعه و صحن امامزاده یحیی اشاره کرد. در سال ۱۳۸۸ دستور ترمیم کاروانسرای تاج‌آباد همدان صادر شد. بر اساس بررسی‌های دوران این موضوع مطرح شد که کاروانسرا نسبت به بقعه‌های مشابه وسعت بیشتری دارد و درنتیجه ترمیم و بازسازی آن زمان بیشتری را صرف خواهد کرد. دولت بودجه ۷۰ میلیونی را به این کار اختصاص داد و ترمیم‌های عظیمی در بافت آجرهای بنا صورت گرفت. آجرهای کاروانسرا باید در دو دوره مرمت می‌شد و برای تطبیق آجر مرمت‌شده با آجر اصلی باید آجر را در کوره می‌پختند. در سال ۱۳۹۰ فصل ششم مرمت این بنای تاریخی آغاز شد. جالب است بدانید تنها سه نوع از این مدل کاروانسرا در ایران وجود دارد. نکته دیگری که در رابطه با این بنای زیبا وجود دارد، این است که محدوده تقریبی زمان ساخت بنا تخمین زده شده، ولی هیچ‌گاه زمان دقیقی از ساخت بنا ارائه نشده و دلیل آن‌هم نبودن کتیبه و آجرکاری یا کاشی‌کاری در بنا است.
مدرسه ابراهیم خان کرمان
«ابراهیم خان ظهیرالدوله»، از حاکمان شهر کرمان در دوران حکومت فتحعلیشاه قاجار است که در سال‌های ۱۲۱۶ تا ۱۲۴۰ هجری قمری بر این سرزمین حکومت کرد. وی نسبت نزدیکی نیز با پادشاه وقت قاجار داشت و در دوران حکومتش به دلیل رسیدگی به احوال مردم مخصوصا مردم ستمدیده، از او به عنوان فرمانروایی مردم‌دوست یاد می‌شد. وی در زمان حکومت خود در کرمان، عمارات و بناهای بسیاری را احداث کرد که از مهم‌ترین و مشهورترین آنها می توان به دورازه ارک و مجموعه ابراهیم خان اشاره کرد. مجموعه ابراهیم خان متشکل از چند بنا از جمله بازار یا قیصریه زرگرها، حمام، آب‌انبار و مدرسه است که امروزه با گذشت بیش از دویست سال از زمان ساخت، به یکی از شناخته شده‌ترین جاهای دیدنی کرمان تبدیل شده است. این میراث ارزشمند ملی کشور در مرکز کرمان و در نزدیکی «مجموعه گنجعلی خان» و در «میدان گنجعلی خان» از دیگر آثار تاریخی کرمان قرار دارد. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، ابراهیم‌خان ظهیرالدوله بانی ساخت این مجموعه تاریخی است که در سال ۱۲۳۱ هجری قمری احداث و از این رو به نام مجموعه ابراهیم خان، شهرت یافته است. مساحت مجموعه ابراهیم خان به طور تقریبی برابر با ۴۵۰۰ متر مربع بوده که سازنده آن با الگوبرداری از بناهای دوران صفویه، مجموعه‌ای زیبا و تماشایی را برای آیندگان این سرزمین، به یادگار گذاشته است. از ویژگی‌های بارز و قابل توجه در مورد معماری و تزئینات انجام شده در این اثر ملی، می‌توان به کاشی خشتی هفت رنگ اشاره کرد که نسبت به دیگر عمارات و آثار تاریخی دوران صفویه و قاجاریه، بیش از دیگر تزئینات مورد استفاده قرار گرفته است. اما از دیگر نکات مورد توجه در مورد مجموعه ابراهیم خان می‌توان به همزمانی ساخت بخش‌های مختلف آن همچون حمام، بازار و … اشاره کرد. ناگفته نماند که «خلوت» یا «خانه مدرس»، قسمتی از مجموعه ابراهیم خان است که برخلاف دیگر بخش‌ها در زمانی دیگر و توسط فرزندان ظهیرالدوله به مجموعه اضافه شده است.
در مورد تاریخ دقیق احداث بنای مدرسه اختلاف نظراتی وجود دارد. به عنوان مثال برخی با توجه به کتیبه‌ای که با هنر کاشی‌کاری در گرداگرد صحن مدرسه ایجاد شده است، تاریخ ساخت را به سال ۱۲۳۲ هجری قمری نسبت می‌دهند. درواقع این کتیبه، قصیده‌ای از «صبای کاشانی» (فتحعلی خان کاشانی مشهور به ملک‌الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار)، است که بیت آخر آن نشان‌دهنده تاریخ احداث بنای مدرسه است. این در حالی است که نویسنده کتاب گنجعلی خان، سال ۱۲۹۹ هجری قمری را زمان اتمام مجموعه ابراهیم خان عنوان کرده است. جالب است بدانید که در کتاب جغرافیای کرمان نیز سال ۱۲۳۰ هجری قمری، سال به پایان رسیدن پروسه ساخت مدرسه بیان شده است. از نکات جالب در مورد این مدرسه متروکه نشدن آن در عصر حاضر است چرا که امروزه با گذشت بیش از دو قرن از ساخت این مجموعه ارزشمند تاریخی، همچنان مدرسه فعال است و از آن به عنوان مکان درس و بحث طلبه‌ها و نیز اسکان ایشان استفاده می‌شود. به یقین می‌توان مدرسه این مجموعه زیبا و دوست‌داشتنی تاریخ کشور را از زیباترین عمارات ساخته شده در دوران حکومت صفویان معرفی کرد که امروزه در کرمان برجای مانده است. مدرسه متشکل از دو طبقه است که به مکتب شیخیه تعلق دارد. طراح این بخش از مجموعه، پلان آن را به صورت مستطیل شکل درنظر گرفته است. حجره‌ها نیز در اطراف مدرسه و در چهار ضلع آن، به شکل مستطیل شکل احداث شده است. حجره مدرسه، اتاق‌های خادم و چراغ‌دار و آبکش، سرویس‌های بهداشتی، مسجد و کتابخانه از بخش‌های مختلف مدرسه به‌شمار می‌رود. با توجه به کتیبه‌ای که در ضلع غربی مدرسه وجود دارد، می‌توان به نام سازنده آن که «استاد اسماعیل قصاع»، بوده است، پی برد. شاه‌نشین، محراب، ایوانچه و غرفه‌هایی که در اطراف قرار دارد، ساختمان آن را تشکیل داده است. محرابی بسیار زیبا با کاشی‌کاری هفت‌رنگ در مدرسه ابراهیم خان، یکی از زیباترین بخش‌های این اثر تاریخی است . از زیباترین قسمت‌های مدرسه می‌توان به محرابی تزئین شده با کاشی هفت‌رنگ اشاره کرد که در قسمت انتهایی ایوان قبله قرار دارد و در نگاه نخست، نظر هر بیننده و گردشگر را به خود جلب می‌سازد. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، تزئینات انجام شده در این مجموعه بسیار زیبا و تماشایی است؛ در مدرسه نیز در تمام قسمت‌های آن بازدیدکنندگان شاهد عناصر تزئینی همچون گچ‌بری‌های زیبا، مقرنس‌کاری‌های هنرمندانه، کاربندی و کُشته بُری خواهند بود. در بخش جنوبی مدرسه نیز «خانه مدرس»، توسط فرزندان ابراهیم خان به مدرسه اضافه شده است. خانه مدرس، بهره‌مند از درهای ارسی با شیشه‌های رنگی است که هنرمندان ایران‌زمین در هنگام ساخت تمام نماهای آن را با تزئینات کاشی‌کاری، تماشایی کرده‌اند. از مهم‌ترین نکات مربوط به مدرسه ابراهیم خان، می‌توان به بادیگر موجود در آن اشاره کرد که با ۱۶ متر ارتفاع عنوان رفیع‌ترین بادیگر کرمان را به خود اختصاص داده و با توجه به کتیبه مدرسه توسط استاد اسماعیل قصاع ساخته شده است. همچنین در قسمت سردر ورودی مدرسه که در ضلع غربی قیصریه یا همان بازار ابراهیم خان قرار دارد، طاق‌بندی، تزئینات کاشی و نیز حجاری‌هایی زیبا بر سنگ یکپارچه مشاهده کرد که زیبا و ستودنی است. همچنین بر بام سر در جایگاه ساعت درنظر گرفته شده که آن هم در سال‌هایی پس از ساخت مجموعه، به مدرسه افزوده شده است.
زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یزد
چنین روایت شده که اسکندر مقدونی، جهانگشای سلوکی که ایرانیان از او چندان دل خوشی نداشته‌اند، در محل کنونیِ مدرسه ضیائیه بنایی احداث کرد که به زندان اسکندر یا زندان ذوالقرنین شهرت یافت. این مکان البته بعدها تبدیل به مدرسه شد (چه تبدیلی از این بهتر؟) مدرسه‌ای که اینک هشتصد سال قدمت دارد. در کنار این جاذبه عظیم، البته دو جاذبه دیگر نیز می‌توانید بیابید که هر یک تنها ۳۰۰ متر با این بنا فاصله دارند: خانه‌ی لاری‌ها (عمارتی بزرگ و شگفت‌انگیز متعلق به عهد قاجار و به سبک زیبای معماریِ همان دوره) و موزه‌ی حیدرزاده (موزه‌ی مردم‌شناسی و سکه‌شناسیِ بسیار دیدنی، با سکه‌هایی به قدمت صدها و حتی هزاران سال.) اکنون – خوشبختانه یا متأسفانه – اثری از آن زندان معروف، زندان اسکندر یزد، بر جا نمانده است. تنها یک فرورفتگیِ گودال مانند در بنا به چشم می‌خورد که برخی از قدما می‌گویند سیاهچال زندان مخوف اسکندر یزد بوده است. اما این گمان اشتباه است و گودال یادشده، در اثر فروریختگیِ بخشی از بنا ایجاد شده است. هشت قرن، یعنی هشتصد سال تمام، قدمت این بناست. در بسیاری از کشورها که به گردشگریِ تاریخی شهرت دارند، کمتر بنایی با این قدمت یافت می‌شود و مسئولین آن کشورها، وجود بناهایی مانند مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر یزد) را بر چشم می‌نهند. اصل ساختمانِ مدرسه ضیائیه در قرن هفتم به‌دست ضیاءالدین حسین رضی بر ویرانه‌های زندان اسکندر بنا نهاده شد و بعدها فرزندان او آن را تکمیل کردند. ساختنِ مدرسه با خشت خامِ یزد انجام گرفت و احتمالا به همین دلیل است که این بنا اینهمه سال، همچنان مانند کوهی استوار بر جای ایستاده است. بنا زندان اسکندر یزد ۱۸ متر ارتفاع دارد و درست کنار بقعۀ ۱۲ امام شهر خشتی جهان واقع شده است. گنبد زندان اسکندر یزد (مدرسه ضیائیه) که آن را نیز از خشت خام ساخته‌اند، بنایی با معماری آذری است. شیوه آذری یا آذربايجاني، سبکی منسوب به آذربایجان بوده که در معماری ایرانی پس از اسلام و در زمان حکومت ایلخانان بر ایران رواج یافت است و با عنوان سبک مغول یا ایرانی – مغول نیز شناخته می شود. در این بنا از تزئینات کاشی کاری استفاده نشده و تنها خشت در ساخت این بنای ساده و زیبا به کار رفته است، یادآور می‌شویم که حتی در مرمت گنبد زندان اسکندر یزد توسط استاد آخوند خرمی، در این قسمت نیز آجر استفاده شده است. شبستان بنای مدرسه ضیاییه یزد، محرابی را در میان خود دارد و در اطراف صحن یا حیاط، رواق‌هایی به چشم می‌خورد که در قسمت ضلع غربی بزرگتر بوده و در کنار آنها محرابی از گچ وجود دارد. در حیاط زندان اسکندر یزد علاوه بر اِینوانچه‌های کوچک جلوی اتاق‌ها، چهار ایوان بلندتر نیز وجود دارد که بنا را به صورت چهارایوانی درآورده است. علاوه بر رواق‌ها، عنصر دیگری که در فضای صحن دیده می‌شود، پايابی با ۳۸ پله به عمق ۸/۲ متر از سطح زمين است که دسترسی به آب قنات اله آباد را ممکن می سازد. چاه آبی با قطر دهانه ی دو متر در وسط حیاط وجود دارد که به سردابی به عمق ۵ متر منتهی می‌شود و کف سرداب نیز حوضی قدیمی به عنوان یکی از آثار به جای مانده از بنای اولیه ساختمان وجود دارد. در در گوشه‌ی دیگری از حیاط زندان اسکندر اتاقی موسوم به اتاق بادگیر دیده می‌شود که در بازدید آن می‌توانید واردش شوید و از خنکای نسیم بادگیر بر فراز آن لذت ببرید. بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف مدرسه ضیاییه یزد خانه‌های عالی و بادگيرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره‌ی رفیع و باغچه‌ای پر از درخت داشت و کتابخانه و حمام در روبه روی بنا واقع شده بودند. با تمام این قسمت‌ها زندان اسکندر از بزرگ‌ترین‌ها و باشکوه‌ترین‌ها بناهای تاریخی یزد است که در نوعِ خود بی‌نظیر و منحصر به فرد است. این بنا در محلۀ کهنِ فهادانِ یزد که از جذاب‌ترین محله‌های تاریخیِ ایران است، عمری چند صد ساله دارد که در تور یزد بازدید از آن را نمی‌توان فراموش کرد.
آرامگاه حمدالله مستوفی قزوین
حمدالله مستوفی یا، حمدالله ابن ابی بکربن حمدالله مستوفی قزوینی، در سال ۶۸۲ هجری قمری در شهر قزوین به دنیا قدم گذاشت و در سال ۷۵۰ هجری قمری در همان شهر از دنیای فانی رخت بر بست و برای همیشه راهی دیار باقی شد. این مرد بزرگ در مدت ۶۸ سال زیستن خود در این دنیا توانست چند کتاب شایسته و قابل توجه را به تحریر درآورد و به واسطۀ همان کتاب‌های ارزنده تا جاودان نام خود را در دنیا زنده نگه دارد. کتاب‌های ارزشمندی که به قلم حمدالله مستوفی نگاشته شده‌اند عبارتند از: تاریخ گزیده، نزهةالقلوب و ظفرنامه. شاید جالب باشد بدانید که مضمون هر سه کتاب سرگذشت ایلخانان مغول است. حمدالله مستوفی که در روزگار ما به عنوان مورخی نامی و شاعری محبوب و نویسنده‌ای معروف و جغرافی‌دانی خبره شناخته می‌شود در خانوادۀ اصیل مستوفیان قزوین به دنیا آمد و اگر شجره‌نامۀ ایشان را بیشتر مورد توجه قرار دهیم خواهیم دید که پس از ۱۴ پشت اصل و نسب ایشان به حرّ بن یزید ریاحی می‌رسد.
بنای این آرامگاهِ بناشده در قرن هشتم هجری قمری، به طور کامل از آجر ساخته شده است. برخی از بازدیدکنندگان خوش‌ذوق به همین دلیل به این بنایِ دلبرانه، لقب برج آجری کوچک را نسبت داده‌اند. این برج آجری کوچک در پایین‌ترین سطح خود طرحی مربعی دارد که در قسمت دیواره‌های بنا به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود و سپس در قسمت سقف به شکل گنبدی مخروطی درمی‌آید. و همان طور که ذکر شد تمام این قسمت‌ها از آجر ساخته شده‌اند. محیطی که به آرامگاه و باغِ آن اختصاص پیدا کرده است مساحتی به اندازۀ ۲۸۰ مترمربع را در بر می‌گیرد. از میان این مساحتِ قابل توجه فقط ۴۰ مترمربع از آن صرف زیربنای ساختمان مقبره شده است. اما وقتی باغ وسیع را طی کنید و به بنای مقبره برسید بر سر در آن کتیبه‌ای خواهید دید که جملۀ لااله‌الاالله الملک الحق المبین و محمد رسول الله الصادق البار الامین بر آن نگاشته شده است. برای ورود به داخل آرامگاه لازم است از زیر این سر در برجسته عبور کنید و قدم به داخل ساختمان بگذارید. در داخل بنا درخشش فیروزه‌ای کاشی‌هایی که دیوارها را پوشانده‌اند چشم‌ها را به خود خیره می‌کند و شاید چند لحظه‌ای سپری شود و طول بکشد تا نگاه معطوف شود به کتیبه‌ای سرتاسری که درست در زیر پایه‌های گنبد جای داده شده است و دور تا دور تمام دیوارها را پوشانده است. بر این کتیبۀ اعجاب‌برانگیز و تماشایی سورۀ مبارکۀ انسان با خط خوش نسخ به همراه گچبری‌هایی حیرت‌برانگیز نگاشته شده است. البته هنر ایرانی در آرامگاه حمدالله مستوفی در شهر قزوین تنها به کاشی‌کاری‌های جذاب و نگاشتۀ مدهوش‌کننده محدود نمی‌شود. بلکه بر در ورودی بنا، درست در قسمت پایینی دو لنگۀ در، شاهد گل‌های ظریف و چشم‌نوازی خواهید بود که با هنر دیرینه و سرشار از ظرافت منبت‌کاری درج شده‌اند. اما متأسفانه از دو در ورودی که با ظرافت‌های لطیف منبت‌کاری تزئین شده‌اند یک لنگه به طور کامل از بین رفته است و لنگۀ دیگر نیز در موزۀ ایران باستان نگهداری می‌شود. در ورودی امروزی در همین سال‌های اخیر ساخته شده و به جای در ورودی کهنسال نصب شده است. این برج آجری کوچک با آجر زینت یافته است. درست همان طور که در سبک معماری ایلخانی قابل مشاهده است. این بنای آجری بندهایی مهری دارد. شاید جالب باشد بدانید که در سبک معماری ایلخانی تمام قسمت‌های بنا از آجر ساخته می‌شوند حتی در قسمت گنبد. اتفاقاً گنبد آرامگاه حمدالله مستوفی نیز به طور کامل از آجر ساخته شده و زینت یافته بود. چون این گنبد در عهد ایلخانان طراحی و بنا شده بود. اما پس از آن در گذر زمان به واسطۀ مرمت‌ها و بازسازی‌هایی که انجام شد گنبد بنا با هنر دیرینه و دل‌نواز کاشی‌کاری و مقرنس‌های چشم‌نواز زینت پیدا کرد و زیباتر از قبل درخشید.
در این بنای تاریخیِ تماشایی، که یکی از برجسته‌ترین آثار به یادگار باقی مانده از عهد ایلخانان مغول در خاک پهناور ایران زیبا به شمار می‌رود، بر کتیبه‌ای با خط خوش نستعلیق زندگی‌نامۀ حمدالله مستوفی و حتی در حد اشاره‌ای کوتاه نام اجداد ایشان و آثار این مرد فرهیخته ذکر شده است. بر این اساس می‌توان گفت حمدالله مستوفی در زمان حیات از ارزش و اعتبار قابل توجهی برخوردار بوده است. البته مورخین بزرگ و صاحب نام در بیشتر موارد یا شاید حتی اغراق نباشد اگر بگویم در تمام موارد از افراد درباری بوده‌اند و اتفاقاً به دلیل حضور در دربار توانایی نگارش تاریخ را پیدا می‌کرده‌اند. اما به عنوان نمونه عطاملک جوینی نگارندۀ تاریخ جهانگشا در سال‌های آخر عمر خود مورد غضب پادشاه وقت قرار می‌گیرد یا ابوالفضل بیهقی از دربار رانده می‌شود و در گوشۀ عزلت تاریخ مشهور بیهقی را می‌نویسد در صورتی که حمدالله مستوفی حتی پس از مرگ از توجه دربار بهره برده است و برای او آرامگاهی درخور با اشاره به زندگی‌نامه و تبار ایشان در نظر گرفته شده است. آرامگاه حمدالله مستوفی در شهر قزوین در محله‌ای دیرینه با نام پنبه ریسه در قسمت شرقی میدانگاه در حدفاصل میان امامزاده علی و زیارتگاه آمنه خاتون واقع شده است. شاید جالب باشد بدانید که نام دیگری که اهالی شهر قزوین آرامگاه این مورخ بزرگ را با آن می‌شناسند گنبد دراز است. علت انتساب این نام برای این بنا کاملاً مشخص است. چون گنبد این مقبره با سایر گنبدها بسیار متفاوت است و کشیدگی آن سبب شده است نام گنبد دراز برای آن انتخاب شود. بدون شک بنایی که در قرن هشتم هجری قمری ساخته شده است در معرض ویرانی خواهد بود. و شکی نخواهد بود که این بنا نیز درست مثل سایر بناهای تاریخی اضمحلال و خرابی را تجربه کرده است. در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی، مردم شهر قزوین دور تا دور بنای آرامگاه را دیوار کشیدند و از آنچه در توان داشتند برای حفظ بنای آرامگاه دریغ نکردند. حاصل کار این مردم عزیز حفظ و تعمیراتی مختصر بر بنای آرامگاه بود. پس از آن، و شاید به خاطر تلاش‌ها و زحماتی که مردم شریف و اصیل شهر قزوین برای حفظ و مرمت این بنا داشتند، در سال ۱۳۱۹ این آرامگاه به صورت اساسی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. بنایی که امروز شاهدش هستیم بنایی است که در سال ۱۳۱۹ بازسازی شد.
پ.ن اول: آرامگاه حمدالله مستوفی در شهر قزوین در مورخ ۲۰ بهمن ماه ۱۳۱۸ با شمارهٔ ثبت ۳۳۲ در فهرست آثار ملی ایران زمین جای گرفته است.
پ.ن دوم: آرامگاه حمدالله مستوفی، در شهر قزوین، در خیابان طالقانی، در خیابان ملک آباد سابق، در کوچه مستوفی واقع شده است.
میدان ساعت ساری
در میانه میدان ساعت ساری که اکنون به میدان هفت تیر موسوم شده است، برجی با ساعت عقربه ای ساخته شده که در رأس هر ساعت به عدد زمان ساعت زنگ آن نواخته می شود. این میدان به مازندرانی پاساعت نامیده می شود. بنای این برج در سال ۱۳۵۵ آغاز شده و در سال ۱۳۵۷ به اتمام رسید.این میدان دارای برجی با ساعت عقربه ای بزرگ و مجهز به صدای زنگ ناقوس است که در هنگام تغییر ساعات به تعداد رقم ساعت آن لحظه به صدا در می آمد و در سکوت شب های ساری صدای ساعت ۱۲ شب به دلیل تعداد بالای دفعات آن و نیز سکوت شب تا دورترین خیابان های ساری شنیده می شد. البته در سال ۱۳۸۰ ساعت زنگدار این برج به علت اعتراض مردم قطع شده است. میدان ساعت به زبان مازندرانی پاساعت گفته می شود. آغاز ساخت بنای میدان ساعت ساری در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی بوده و دو سال بعد به اتمام رسیده است. سازنده برج ساعت ساری نیز شخصی به نام محمد علی حمیدی نوا است. میدان برج ساعت ساری نقطه آغازین و یا نقطه پایانی مسیر بسیاری از اتوبوس ها و تاکسی ها می باشد. این میدان در میانه مسیر میدان امام به دروازه شهر بابل و از آن جا به میدان شهدا و پل تجن واقع شده است.
از گذشته تا حال برج ساعت ساری نماد این شهر است. در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی و در زمان پهلوی اول، ساختمان برج مانندی در مرکز شهر ساری ساخته شد. ارتفاع ساختمان برج، ۲۵ متر است و ویژگی های معماری ایرانی و اروپایی در آن به کار گرفته شده است. بالای میدان ساعت ساری نیز محلی برای اذان و جار زدن بود. میراف نامی، یکی از اجداد خاندان نعیمی های ساری که ساعت میدان برج شهر ساری را از کشور روسیه به ایران وارد کرد و سپس بر روی برج نصب نمودند.در سال ۱۳۴۴ هجری شمسی نیز به دلیل خرابی برج، شهرداری وقت تصمیم به تخریب آن نمود و به جای آن حوض و فواره ساخت. اما در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی به پیشنهاد سازمان فرهنگ و هنر استان مازندران و شهرداری ساری، برج ساعت ساری با کمک مالی مردم و از روی نقشه های قدیمی دوباره بنا گردید، طراح برج ساعت ساری در سال ۱۳۵۵ دانیال فلاحیان فر بوده است.