حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی قم است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی است. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم به‌لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و می‌توان آن را از جاذبه‌های تاریخی مهم قم به حساب آورد. حرم حضرت معصومه (س) از بخش‌های مختلفی نظیر کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و… تشکیل شده است که اکثر آن‌ها مزین به مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری و آینه‌کاری‌ هستند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن شده‌اند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود. جالب است بدانید که می‌گویند زیارت‌نامه‌ حضرت معصومه (س) برخلاف زیارت‌نامه‌های سایر امام‌زادگان، از طرف امام رضا (ع) نقل شده‌ است. این زیارتنامه برای اولین بار با دستخط علی بن موسی الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شد.

حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه شده تا اینکه به‌شکل امروزی خود درآمده است. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بود که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساخته شد. حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی را وداع گفتند و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشت که وقف ایشان کرد و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدند. پس از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان گذاشته شد. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشت تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبه برجی‌شکل قرار داد. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگر ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی بود که اقدام به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه کرد و متعاقبا دستور ساخت در بزرگ‌تری برای آن داد.

ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه‌ای فاقد ایوان و گلدسته به‌جای آن سه گنبد کرد که دارای تزیینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید. این طور به نظر می‌رسد که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون ماند؛ چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پابرجا بود. حمدالله مستوفی به ویران‌شدن قم در اثر این حمله اشاره کرده؛ ولی صحبتی از صدمه به حرم نکرده است. پس از آن سلطان ‎محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک آن را می‌توان روی کاشی‌های موجود با تصویر سواران مغول بر آن مشاهده کرد. امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگ‌ترین استادهای کاشی‌ساز آن زمان دستور ساخت کاشی‌های متنوعی را برای مرقد داد که کار ساخت آن‌ها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدند.

در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشی‌کاری و همین طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و جلال آستان حضرت معصومه (س) دوچندان شد. بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ هجری قمری به قوت خود باقی بود تا اینکه دختر شاه اسماعیل اول موسوم به شاه‎بیگم، بقعه حضرت را به‌شکل بنایی هشت ضلعی با هشت صفه درآورد و دستور داد دیوارهای آن مزین به کاشی معرق شوند. علاوه بر این، ساخت ایوانی با دو مناره، صحن عتیق، سه رواق، کتیبه‌هایی با خطوط ثلث و نسخ نیز از دیگر اقدامات وی بود. برخی معتقدند الحاق این بخش‌ها به حرم توسط «شاه بیگی بیگم» دختر فردی به نام همادبیک یا عمادبیک انجام شده است. شاه اسماعیل اول نیز علاوه بر ساخت ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا)، شالوده صحن کهنه را بنیان نهاد. شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۵ هجری، ضریحی آجری مزین به کتیبه‌های معرق و کاشی‌های هفت رنگ در چهار طرف مرقد ساخت که به‌دلیل وجود منافذی در اطراف آن، زائران ضمن تماشای مرقد می‌توانستند نذورات خود را در ضریح بیندازند. به این ترتیب، اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد. او همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه را ساخت که به صحن کهنه متصل است. شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه را در سمت جنوبی آستانه احداث کرد که با نام مسجد طباطبایی شناخته می‌شود. این صحن دارای راه مخصوصی به مقبره شاه‌ عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بود. در پایان روزگار صفویان و در پی حمله افغان‌ها به ایران، اشرف افغان همه آثار نفیس و زر و زیورهای این حرم و حتی طلاهای صندوق مرقد شاه‎ عباس را به یغما برد.

پس از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابل‌توجهی در حرم اتفاق نیفتاد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار رسید. فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلااندود را صادر کرد. فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری نیز درخواست کرد که ضریح حرم نقره‌پوش شود که به‌دلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری به‌جای آن نصب شد. جالب است بدانید که این ضریح بارها مرمت شد و تا سال‌های متمادی مورد استفاده بود تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، ضریحی از نقره با ظرایف هنری ویژه به‌جای آن گذاشته شد. از دیگر اقدامات فتحعلی شاه قاجار این بود که کف حرم را با سنگ مرمر پوشاند، گلدسته‌های حرم را طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا به‌جای در چوبی حرم نصب کرد، تزیینات بسیار هنرمندانه‌ای در سقف زیر گنبد انجام داد و آیینه‌کاری‌های دیوارهای حرم را شروع کرد که تا سال‌ها بعد و دوره محمد شاه قاجار ادامه یافت. در زمان ناصرالدین شاه ضمن مرمت گلدسته‌های طلا و کاشی‌کاری‌های نفیس روی آن‌ها، دو رواق دیگر در حرم ساخته شد. شالوده صحن جدید (بزرگ) در آخر قرن ۱۳ هجری قمری به‌ دست آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد که پسرش به‌عنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین ‌شاه، کار ساخت آن را ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان رسید. آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین بار مجهز به چراغ برق شد و موتور برق کاخ سلطنتی با تصویب مجلس به این آرامگاه واگذار شد.

علت سفر حضرت فاطمه معصومه (س) به قم : درست یک سال پس از سفر حضرت رضا (ع) به شهر مرو، حضرت فاطمه معصومه (س) همراه تعدادی از برادران و محارم خود در سال ۲۰۱ هجری قمری راهی دیدار برادرش، امام رضا (ع) می‌شود. طبق بسیاری از روایات، علت سفر حضرت معصومه (س) به ایران برای ملاقات با برادرشان بوده است؛ چراکه پس از شهادت پدر بزرگوارشان، علاقه خاصی به امام رضا (ع) داشتند و از محضر علمی و معنوی ایشان بهره می‌بردند. علاوه بر این، موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون، فرصت تبلیغ تشیع را به فرزندان پیامبر (ص) و سادات می‌داد. آن‌ها در طول راه به ساوه می‌رسند و از آنجا که اهالی این شهر در آن زمان از مخالفان اهل بیت بودند، نبردی بین ماموران حکومتى و همراهان حضرت درمی‌گیرد که منجر به کشته‌شدن عده‌اى از همراهان می‌شود. پس از این ماجرا حضرت معصومه (س) به طرف قم راه می‌افتند که با استقبال بزرگان و مردم قم مواجه می‌شوند. در ادامه، حضرت به منزل شخصى موسى بن خزرج می‌رود. ایشان فقط ۱۷ روز در قم حضور داشتند و در سن ۲۸ سالگی در اثر بیماری دار فانی را وداع می‌گویند. بعد از وفات، حضرت را در باغ بابلان قم دفن می‌کنند.

ضریح : شاه طهماسب اول، نخستین ضریح مرقد مطهر را در سال ۹۶۵ هجری قمری ساخت که ابعاد این ضریح آجری معادل ۴٫۸۰ متر طول، ۴٫۴۰ متر عرض و دو متر ارتفاع بود. وی بعدها ضریحی از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد که در دوران شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین آن شد. دری چوبی در شمال ضریح برای ورود به مرقد وجود داشت که در سال ۱۲۱۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه دری نفیس از طلا به‌جای آن ساخته و نصب شد. فتحعلی‎شاه در سال ۱۲۴۵ هجری قمری دستور داد که این ضریح با صفحه‌هایی از نقره پوشانده شود و روی پایه‎ای به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر از سنگ مرمر قرار بگیرد. در زمان فتحعلی‎شاه، این ضریح دو بار به‌علت فرسودگی مرمت شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع آن افزایش یافت و شکلش تغییر کرد. مقداری ظریف‌کاری در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی روی ضریح انجام شد و در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اصلاحاتی روی ضریح صورت گرفت. ضریح کنونی از نقره ۱۰۰ درصد خالص است که از بانک مرکزی جمهوری اسلامی خریداری شد و ضریح قدیمی در ازای نقره‌های خریداری‌شده در اختیار خزانه‌داری قرار گرفت. این ضریح تزیینات قلم‌زنی و فلزکاری‌ بسیار زیبایی دارد که کار دست استادکاران و هنرمندان اصفهانی است.

گنبد : طبق روایات تاریخی، اولین گنبد حرم، یک سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج روی آرامگاه ایشان گذاشت. این طور به نظر می‌رسد که حضرت زینب (س) از دختران امام جواد (ع) در سال ۲۵۶ هجری قمری، اولین گنبد را در این محل بنا کرد. در ادامه وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان، گنبد بلندی مزین به کاشی‌های رنگی روی این آرامگاه مقدس ساخت. همسر شاه اسماعیل صفوی دستور می‌دهد آن را به کاشی‌های معرق‌کاری مزین کنند و ایوان بزرگی با دو مناره در طرفین آن بنا کنند که ایوان طلای امروزی است. در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روی این گنبد با خشت‌های طلایی پوشانده می‌شود که تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی همچنان وجود داشت و تعمیرات اساسی روی آن صورت گرفت. گنبد جدید حرم حضرت معصومه (س) با هزینه بازسازی به مبلغ ۲٫۵ میلیارد تومان به دست آیت الله بهجت در سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید.

برج آرامگاهی میدانک یا برج تهمینه از مهم‌ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی کرج است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنای آرامگاهی معروف به برج میدانک که در نزد اهالی به برج تهمینه شهرت دارد، مدفن یکی از قلعه‌بانان یا اعضای خاندان پادوسپان (۹۷۵- ۱۰۱۴ هجری شمسی) از حکام محلی منطقه رویان در خلال قرن‌های هشتم تا نهم هجری قمری است و شبیه بناهای دوران مغول ساخته شده است. شیوه ساختمانی بنا، آن را در ردیف برج‌­های آرامگاهی قرن هفتم هجری قرار می­‌دهد. این برج در کیلومتر ۶۰ جاده کرج به چالوس و در روستای میدانک واقع شده است و قدمت آن به دوره تیموری بازمی‌گردد. بنای سنگی برج میدانک یا برج تهمینه، مقبره‌ای است با پلان ۸ ضلعی با یک ایوان پیش آمده در سمت غرب، پهناوری ورودی ایوان حدود ۳ متر است و با ضخامت دیوارهای طرفین به ۶۰ متر می‌رسد. فضای داخلی برج دارای پلان مربع شکل است که چهار قوس عقب نشسته آن در هر ضلع، پلان چلیپایی را در ذهن تداعی می‌کند. بنا دارای تزییناتی از جمله کاربندی و قطاربندی‌های داخل فضای ایوان و بقعه است. پوشش برج به صورت گنبدی دوپوش مخروطی و رک بوده است که در حال حاضر، پوشش بیرونی از بین رفته و تنها پوش زیرین باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت برج نیز، سنگ، گچ و نوعی ملاط ساروج است.