مسجد و مدرسه خانم از جاهای دیدنی زنجان به شمار می‌رود و در سبزه میدان شهر قرار گرفته است. کتیبه‌ای در سردر مسجد مدرسه زنجان است که نشان از تاریخ ساخت بنا دارد. در این کتیبه سال ۱۳۲۳ هجری قمری سال ساخت بنا و بانی آن جمیله خانم ذوالفقاری آورده شده است. در کتیبه نوشته شده که معماری بنای مسجد مدرسه خانم استاد اسماعیل بنا بوده است. با توضیحات کتیبه می‌توان چنین برداشت کرد که مسجد مدرسه خانم به سفارش جمیله خانم دختر حسین‌قلی خان سرداری معروف به ذوالفقاری یکی از بانوان صاحب شان و متمکن در اواخر دوره قاجار و توسط استاد اسماعیل بنا ساخته شده است. طبق وقف‌نامه باقی مانده که در ۲۲ محرم سال ۱۳۲۶ هجری قمری تنظیم شده است، جمیله خانم ذوالفقاری پیش از اتمام بنا وفات یافته و دختر خود با نام قمرتاج خانم را به‌عنوان اولین متولی مسجد مدرسه برگزیده است. به این ترتیب می‌توان گفت مسجد مدرسه، نام خود را با عنوان «خانم» از نام بانیان خود گرفته است. ساخت مساجد و مدارس و بناهای عام‌المنفعه از سوی بانوان متدین و مقتدر در طول تاریخ ایران سابقه‌ای طولانی دارد،که این مسجد مدرسه تنها نمونه‌ای از آن است.

مسجد و مدرسه خانم جایگاه خاص و منحصر بفردی در معماری ایرانی-اسلامی دارد. در میان آثار تاریخی برجای مانده در کشور، این جایگاه خاص از یک سو از نقطه نظر سبک معماری، شیوه و تکنیک تزئینی است که به بهترین شکل گویای معماری دوره قاجار است. بررسی معماری بنای مسجد مدرسه خانم نشان می‌دهد که بنای مزبور مسجد-مدرسه بوده و قسمت اعظم مساحت آن به فضای مدرسه اختصاص یافته است. بنا از آثار دوره قاجار است که طبق کتیبه موجود در نیمه اول قرن چهاردهم ساخته شده است. فضاهای تشکیل دهنده مسجد شامل صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره‌ها، سردر و دو مناره زیبا است. ورودی مسجد، دارای پلان U شکل است به‌طوری‌که حس دعوت‌کنندگی را به افراد القا می‌کند. مسجد دارای دربی چوبی و همچنین طاق‌نماهایی در جداره‌ها با تزئینات آجر و کاشی است. قسمت مسجد بنا مناره‌هایی قطور و کوتاه بر فراز سردر دارد که تزیینات بدیع آجر و کاشی را در خود دارد و قابل مقایسه با مناره‌های مدرسه سپهسالار قدیم تهران است. حجره‌های مدرسه در سه جبهه شمالی، شرقی و غربی بنا قرار گرفته‌اند و هریک ایوانچه ای در مقابل خود دارند. جبهه جنوبی حیاط شبستان طویلی دارد که یک ردیف ستون آجری در میانه آن قرار دارد. اتاق در طرف شرقی شبستان فضای مدرسه است و از حیاط کوچک مجاور خود نور می‌گیرد.. شیوه‌های به کار رفته در معماری مسجد مدرسه خانم منحصرا از خصوصیات معماری دوره قاجار است. برای مثال تزیینات پرکار بخش بزرگی از درب ورودی، سطوح فوقانی حجره‌های مشرف به میان‌سرا، نقوش هندسی موجود در آن‌ها و رنگ‌های استفاده شده در بنا به بهترین شکل گویای معماری عصر قاجاریه است. نقوش هندسی مسجد مدرسه خانم در شهر زنجان، گل و بوته است که با رنگ‌های رایج در دوره قاجار یعنی رنگ‌های زرد، نارنجی، سیاه و سفید و صورتی رنگ‌آمیزی شده است. این مسجد مدرسه در بافت تاریخی شهر زنجان، نمایانگر معماری قاجاری است. میان‌سرای مسجد خانم هشت ضلعی است که در ضلع‌های شرقی، غربی و شمالی بنا ۱۲حجره برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است. صحن مسجد خانم دارای هندسه هشت‌ضلعی است به‌طوری‌که اطراف آن را دوازده حجره تشکیل داده است. صحن دارای حوضی زیبا در وسط، به همراه چهار باغچه درخت‌کاری شده در اطراف آن است. معماری به گونه‌ای است‌ که فضایی مطلوب و دل‌نشین از ترکیب فضای سبز در کنار کاشی‌های رنگارنگ به وجود آمده است. حجره‌های مسجد خانم که محل اقامت طلاب علوم دینی بوده‌اند، در اضلاع شمالی، شرقی و غربی مجموعه، ساخته شده‌اند و دارای پنجره‌ها و درهای چوبی کنده‌کاری شده هستند. علاوه براین، به ‌اندازه دو پله با ازاره سنگی از سطح زمین فاصله گرفته‌اند. سردر شبستان از سمت میان‌سرا با کاشی‌های زرد رنگ خودنمایی می‌کند. فضای داخلی، دارای ستون‌هایی با طرح مارپیچ سنگی و همچنین جداره‌ها و طاق‌های نیم‌دایره آجری است. کاشی‌های استفاده ‌شده در این فضا، همانند جداره‌های خارجی با رنگ‌های متنوع و قاجاری در کنار آجر اجرا شده‌اند. داخل شبستان مسجد خانم، محرابی با طاق نیم‌دایره وجود داردکه با تزئینات شگفت و پرکار، از کاشی ساخته‌شده، به‌طوری‌که نگاه‌ها را به سمت خود هدایت می‌کند. مسجد مدرسه خانم در تاریخ دهم اردیبهشت ماه در سال ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۵۵ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. برای بازدید از مسجد مدرسه خانم بهتر است بدانید که این بنای تاریخی در سبزه میدان شهر زنجان، خیابان قایمیه، کوچه فخیم‌الدوله قرار گرفته است.

قنات روش ابتکاری و منحصربه فرد در زمینه مهندسی آبرسانی با توجه به شرایط اقلیمی ایران و مظهر تمدن در ایران باستان است. در حال حاضر هزاران رشته قنات در سراسر ایران وجود دارد که بسیاری از آن‌ها همچنان در حال بهره‌برداری هستند. قنات‌های گناباد به دو گروه كوهستانی و دشت تقسیم می‌شوند. قنات‌های كوهستانی گناباد كه معمولا در میان دره‌های شیب‌دار حفر شده‌اند از آب باران و برف تغذیه می‌شوند. میزان آبدهی آن‌ها بین ۱ تا ۲۵ لیتر در ثانیه است. طول این قنات‌ها بین ۵۰ تا ۵۰۰ متر و مادرچاه آن‌ها از ۳ تا ۲۰ متر عمق دارد، اما قنات‌های دشت كه در زمین‌های نسبتا هموار حفر شده‌اند باید در مسیری طولانی پیش روند تا به سفره آب‌های زیرزمینی برسند؛ بنابراین دارای چنان عظمتی هستند كه گویی از حیطه توانایی بشر خارج هستند. قنات قصبه عظیم‌ترین قنات گناباد و شاید یكی از عجایب تاریخ تمدن بشر باشد كه از گذشته‌های دور توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. این قنات از حیرت‌انگیزترین پدیده‌های ساخت دست بشر و نمادی از همنوایی بشر با طبیعت است که از جاهای دیدنی گناباد به شمار می‌آید و در حاشیه جنوب‌غربی شهر و کیلومتر یک مسیر گناباد به کاخک و در فاصله ۲۷۱ کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع است. این قنات که مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش است در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز واقع شده است. این قنات به طول ۳۳ کیلومتر، از دو رشته اصلی به نام قصبه و دولاب تشکیل شده که مجموعا ۴۲۷ میله چاه دارد. حفر کانالی بدین عظمت با ژرفای مادر چاه ۳۴۰ متر و حجم افزون بر ۷۳ میلیون متر مکعب خاکبرداری در عمق ۳۰۰ متری، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر با شیب‌بندی از زمان هخامنشیان، یک شاهکار بی‌نظیر در سراسر جهان است. این قنات شگفت‌انگیز یکی از پر آب‌ترین قنات‌های ایران بوده و دبی آب آن که حدود ۱۵۰ لیتر بر ثانیه است، تقریبا در تمام طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می‌شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است.

نخستین کسی که توصیف نسبتا مفصلی از قنات گناباد آورده ناصر خسروی قبادیانی است که در سال ۴۴۴ هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و آن بخش از سفرنامه‌اش را چنین نگاشته است: چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می‌رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم که در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می‌رود و آن را می‌گفتند که کیخسرو فرموده است.

حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری ظاهرا با استفاده از روایت ناصر خسرو، این‌گونه در مورد قنات نوشته است: چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز و چند موضع  باشد و آب از کاریز و بیشتر کاریزها از طرف جنوب به شمال می‌رود.

این کاریز که یکی از شاهکارهای آبی جهان است از دو رشته‌ی اصلی و شش شاخه‌ی فرعی تشکیل شده‌ و مادرچاه آن در دامنه‌ی شمالی سیاه کوه و خروجی کنونی قنات در جنوب محله‌ی معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد. قنات قصبه گناباد از میانه اراضی كوی شرقی گناباد در سمت جنوب‌غربی از محلی معروف به «برج علی ضامن») از داخل رسوب‌های ریزدانه آغاز شده و به طول كلی ۳۳۱۳۳ متر در یک رشته اصلی «قصبه» و چهار رشته منشعب از آن دولاب كهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول قصبه و رشته فرعی دوم نام دارد. رشته اصلی قصبه ۱۳۱۳۵ متر طول دارد و در امتداد دره پر آب خانیک حفر شده كه عمق مادر چاه آن بیش از ۲۰۰ متر است. قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانه‌ی چاه‌های این کانال حاکی از این است که رشته قصبه واقع در مسیر اولیه‌ی اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده‌ است، اما ریزش پی‌در پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چاره‌ای ترغیب کرد که طی آن در فاصله‌ی۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود.

این قنات با تدبیر سازندگانش چنان ساخته و پرداخته شده است که سالیان سال از دست دشمنان طبیعی و غیرطبیعی خود در امان بوده و ۲۵۰۰ سال آب منطقه را تامین کرده است. از جمله تدابیر به کار رفته در معماری این قنات تعدد چاه‌های آن است که به بیش از ۴۷۰ حلقه می‌رسد. تعدد چاه‌ها سبب پیشگیری از کور شدن چاه‌ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه‌ها شده است. چاه‌های قنات قصبه به دو صورت چاه‌های کم‌عمق و عمودی و چاه‌های عمیق و پله‌ای هستند، به این معنی که ابتدا هفتاد تا یکصد متری چاه عمودی حفر شده و سپس با زاویه قائمه در کف آن کانالی افقی و بلند هوا، به سمت مسیر قنات به طول سه تا پنج متر حفر شده و مقنی به تعداد هر چاه چرخی در انتهای کانال‌های افقی و بر فراز چاه‌های عمودی استوار می‌کرد. این نوع چاه‌ها به دو منظور حفر شده‌اند: اول اینکه در موقع حمله و هجوم دشمنان نتوانند قنات را کور کنند، چون در نهایت جلوی کانال‌های افقی بسته می‌شد و دیگر اینکه از وزن طناب‌ها بکاهند، زیرا اگر مثلا در چاه ۳۰۰ متری بخواهند از یک ریسمان و یک چرخ استفاده کنند، وزن طناب خیس شده حدود یک تن خواهد رسید و انتقال آن مشکل خواهد بود. فضای داخلی قنات دارای کانال‌ها و تونل‌های اعجاب‌انگیزی است که با بررسی‌های انجام یافته روی آن حفره‌هایی مشخص شده، ظاهرا این قسمت‌ها برای قرار دادن چراغ و پیه سوز و وسایل روشنایی به کار می‌رفته است. قنات قصبه یکی از بهترین مکان‌های گردشگری محسوب می‌شود و هر ساله بازدیدکنندگان بسیاری را به خود جذب می‌کند. هم اکنون ۵۰۰ متر اولیه قنات قصبه جهت بازدید مورد بهربرداری گردشگری واقع شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحکم‌سازی و ایجاد امکانات رفاهی است. ۶۰ درصد از چاه‌های قنات مسدود شده و ۴۰ درصد آن‌ها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است. اگر برای دیدن قنات قصبه به گناباد رفتید، بازدید از دیگر جاذبه‌های گردشگری این منطقه باستانی را فراموش نکنید؛‌ جاذبه‌هایی چون مسجد جامع قدیم گناباد، مسجد جامع عبدالله نوقاب، بقعه امامزاده سلطان محمد عابد، روستای تاریخی ریاب، آرامگاه بهلول، قلعه تاریخی عمرانی، سرو کهن نوقاب، آب انبار شریعت و موزه آب، خانه شریعت، موزه تاریخی گناباد و خانه خانیکی که بازدید از هر کدام لطفی دگر دارد.