دیدنی
قلعه کنجانچم ایلام
قلعه کنجانچم از جاهای دیدنی مهران به شمار میرود و در ۱۵ کیلومتری شمال شهر مهران در منطقه امیرآباد در میان تنگهای موسوم به کنجانچم و در نزدیکی رودخانه کنجانچم ساخته شده است. این قلعه در جاده ایلام-مهران در مسیر راه کربلا قرار دارد. سابقه قلعه کنجانچم به اواخر دوره قاجار میرسد. این قلعه در سال ۱۳۲۶ هجری قمری به دستور غلامرضا خان ابوقداره آخرین والی ایلام ساخته شد. قلعه مزبور به قصد سکونت خاندان والی در فصل زمستان ساخته شد که مقر حکومتی خود را در آن قرار داد و برای گرفتن عوارض و مالیات از آن استفاده کرد. این اثر تاریخی در ۲۲ تیر ماه ۱۳۹۷ با شماره ثبت ۲۷۴۳ بهعنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. امروزه این قلعه با خلاقیت، ابتکار و بازاریابی مناسب به یکی از مراکز مهم گردشگری کشور تبدیل شده است. تلفیق مناظر اطراف با نمای قلعه، جلوهای زیبا به این مکان گردشگری داده است.
معماری قلعه کنجانچم : قلعه کنجانچم دارای ابعاد مستطیلی و در یک طبقه با زیرزمین ساخته شده است. قلعه به شیوه چهارایوانی با سقفهای قوسدار نیمدایره و طاق گهوارهای بنا شده است. قلعه کنجانچم شامل اتاقهای مرتبط به هم، حمام، برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوانخانه است. قلعه سه ورودی دارد و دارای چهار برج دیدهبانی است. تمام اتاقهای قلعه به وسیله درهای تو در تو به هم وصل شده است و ارتباط ورودی به تمام اتاقها و حیات اصلی به وسیله راهروهای پوشیده صورت میگیرد. نمای خارجی آن از سنگ تشکیل شده است. حمام قلعه کنجانچم نیز در پشت ساختمان قلعه ساخته شده است. این بخش از بنا شامل سه اتاق، یک راهرو اختصاصی و خزینه است که از طریق کانال و تنبوشههای سفالی آب آن تامین میشده است. مصالح به کار رفته در ساخت این حمام سنگ و گچ بودهاند. در طراحی قلعه فضاهای مختلف مورد نیاز مثل استراحتگاه، اندرونی، حرمسرا، اصطبل، سیاهچال، حمام، مطبخ و شاه-نشین و هشتی در نظر گرفته شده است. سرویس بهداشتی در فضای داخل برج نگهبان قرار دارد. مصالح به کار رفته در قلعه تماما بومی بوده و در همان محل تهیه شدهاند. در میانه طول جنوب شرقی قلعه، ورودی زیبایی با کمی شکستگی رو به بیرون وجود دارد که تاکید بیشتری را القا میکند. ورودی با نمایی با دو جرز پیش آمده در طرفین درگاه و دو طاقنمایی که جزرها را به دیواره اصلی قلعه متصل میکند زیبایی خاصی دارد. در پس درگاه، ورودی هشتی جای دارد که با چرخشی ۹۰ درجه به دالان ارتباطی منتهی به حیاط، متصل میشود. فضای ورودی شامل پیشتاق، درگاه، سکو و هشتی و… است. قلعه کنجانچم، دارای معماری درونگراست و بیرونی آن کاملا ساده و فاقد هرگونه تزیین ساخته شده است. چهار برج دیدهبانی در چهار راس بنا، ساخته شده است. نصب کنگرههای دیدهبانی بر روی دیوار، داشتن دستانداز بلند دیوار از لبه خارجی و تعبیه نمودن سوراخهایی به صورت اریب برای نگهبانی و حراست از تمامی اضلاع قلعه به خوبی نمایان است و بنا را از یکنواختی خارج کرده است. قاببندی اطراف طاقهای ورودی قلعه با آجر و سطح داخلی آن به صورت گلچین آجری در نقش حصیری نماکاری شده و در لبه قوس یک گره چینی آجری کار شده است. نمای سر در تمام اتاقهای قلعه که رو به حیاط مرکزی هستند، به همین روش، قاببندی و تزیین شدهاند. قاببندی آجری در نمای دیوار هشتی ضلع شمال شرقی و قوسهای نیمدایره از نوع گچی در فضاهای بین قوسها بخش دیگری از تزیینهای آجری در قلعه است. وجود گچبری در نقوش ساده، تلفیق خطوط و گلبرگهای ریز در اطراف طاقنماها و بدنههای دیوار قلعه، از تزیینهای داخلی اتاقهاست.
قلعه تاریخی کنجانچم در سال ۱۳۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت شد. تسطیح و رکلاژ سطوح خاکریزی و خاکبرداری پیها-پیکنی کانال کشی-تهیه و نصب بلوکهای بتنی جدولی با بندکشی، تهیه و اجرای بتن پشت جدول، تهیه و اجرای کرسی چینی، تهیه و اجرای لوله برق، تهیه و اجرای لوله آب، تسطیح و رگلاژ مسیر دسترسی، آجرفرش اطراف قلعه همراه بندکشی و اجرای آبنما از جمله خدمات عملیاتی است که روی این قلعه انجام شد. عملیات مرمت قلعه همچنین شامل دیوارچینی ضلع غربی، تعمیرات داخل اتاقها، مرمت حوض حیات، هدایت آبهای داخل به خارج قلعه و قسمتی از سقف قلعه میشد. نوع مصالح استفاده شده برای مرمت قلعه استفاده از سنگهای رودخانهای و گچ نیمکوب بوده است. قلعه کنجانچم که به دستور غلامرضاخان ابوقداره، آخرین والی ایلام بهعنوان قلعه زمستانی در عصر قاجار ساخته شده بود، به دلیل بارش باران و وقوع سیل در سال ۱۳۹۴ نیز دچار آسیب شد و با وجود استحکام فراوانی که داشت به دلیل برخورد ساعقه به آن، دیوار جنوبی قلعه، به طول ۱۵متر تخریب شد. مهران یکی از شهرستانهای جنوبی استان ایلام است که آثار ارزشمند تاریخی توام با موقعیت ویژه مرزی از نظر تردد و مبادلات تجاری دارد. با این وجود، مهران همچنان عنوان منطقه محروم را یدک میکشد. یکی از آثار ازرشمند در این منطقه قلعه کنجاناست که مربوط به سلسله محلی والیان پشتکوه است که در اواخر قاجاریه بنا نهاده شده است. این قلعه دارای پتانسیل بسیار بالا برای تبدیل شدن به یک مکان گردشگری است. با سرمایهگذاری در بخش گردشگری تاریخی-فرهنگی امروزه میتوان بخشی از نیازهای شهرستان در حوزه اقتصاد و اشتغال را مرتفع ساخته و با ورود آثار تاریخی گذشته به زندگی روزمره، میتوان مهمترین گام را در حفظ و صیانت از این منابع تاریخی ارشمند برداشت.
موزه شاهرود
«موزه شاهرود» که در خیابان فردوسی شهرستان شاهرود در استان سمنان قرار دارد، در سالهای ۱۳۰۷ – ۱۳۰۶ به عنوان بلدیه یا شهرداری ساخته شده است. این بنا در سال ۱۳۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و به عنوان نخستین موزه استان سمنان مورد بهرهبرداری قرار گرفت. علاوه بر ۸۳۰ قلم شی تاریخی، بیش از ۱۲۰ نسخه خطی و کتاب قدیمی ارزشمند نیز در این موزه نگهداری میشود؛ و قدیمیترین اثر موزه ای آن، ابزار سنگی و استخوانی است که بیش از هشت هزار سال قدمت دارد و از تپه سنگ چخماق بسطام به دست آمده است. این بنا با زیربنای ۴۶۸ مترمربع و در دو طبقه، به سبک معماری اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی طراحی شده است و از جاهای دیدنی شاهرود به شمار میرود. نمای بیرونی این بنا با آجر شکل گرفته و محوطه اطراف ساختمان را سنگ و آجرفرش پوشانده است. سقفهای طبقه اول موزه شاهرود دارای طاقهای هلالی و ترکی هستند که از خشت و مصالح آجری تشکیل شدهاند. اشیا و آثار تاریخی و کهنی که از سطح استان سمنان تهیه و گردآوری شدهاند، به صورت گسترده در این موزه نگهداری میشوند. این آثار دورههای تاریخی مختلفی از جمله قبل از میلاد مسیح، آثار دوره قبل از اسلام و آثار دوره اسلامی را در برمیگیرند و به دو بخش «باستانشناسی» و «مردمشناسی» تقسیم شدهاند.
بخش باستانشناسی : اشیا این بخش از حفاریهای تپههای باستانی مانند تپه سنگ چخماق شاهرود کشف شدهاند و در طبقه اول موزه، شش اتاق و یک راهرو را به خود اختصاص میدهند. اشیا این بخش شامل سکههایی از دوره صفویه، اشکانی و سلوکی، مهرههای تاریخی سنگی، ظروف سفالی (خاکستری و منقوش) و شیشهای، ابزارهای سنگی و استخوانی یا مفرغی، قبر بازسازی شده، درب منبتکاری شده، ستونهای چوبی، محراب گچبری شده، آجر نقشدار، پیهسوز از جنس فلز و مفرغ و غیره هستند. علاوه بر این، از جمله اشیا جالب توجه موزه که متعلق به هزار اول پیش از میلاد یا ۳ هزار سال پیش هستند، میتوان به اشیا تزئینی و آرایشی زنان آن دوره شامل دستبند، حلقه، گیره سر و سنجاق مو اشاره کرد که از مفرغ، استخوان یا سفال ساخته شده بودند. قبر بازسازی شده موجود در این موزه به هزاره اول قبل از میلاد تعلق دارد و از محوطه تپهبلوار شاهرود کشف شده است. اسکلت به دست آمده از این قبر به پهلو، در حالت جنینی و به سمت شرق یافته شده و در کنار آن وسایل تدفین قرار داشته است. در گذشته عقیده بر این بود که قرار دادن صورت مردگان به سمت شرق (محل طلوع خورشید) پیامآور زندگی و حرکت است و مردگان در دنیای دیگر به وسایلی که در کنار آنها قرار داده شده است، نیاز خواهند داشت. علاوه بر آن، از دیگر اشیا منحصر به فرد این موزه میتوان به درب منبت کاری شده متعلق به زمان مظفرالدینشاه قاجار اشاره کرد. این درب به عنوان درب آرامگاه امامزاده محمد سرامین قطری ساخته شده بود و به نقوش برجسته شامل نام سازندگان آن، آیتالکرسی، اسامی چهارده معصوم، نقوش اسلیمی، اشعار محتشم کاشانی و نوشتهها و آیات قرآنی مزین است. بخشی از نقوش اسلیمی یا گل بوتهای این اثر، خارج از در منبتکاری شدهاند و به وسیله میخ و سنگ یشم به بدنه اصلی نصب شدهاند. این نقوش به همراه گلهای نیلوفر، نمایشگر چرخه زندگی و چهار فصل سال هستند.
بخش مردمشناسی : این بخش آینه تمامنمای زندگی مردم است در طبقه دوم دارای دو اتاق، یک راهرو و یک سالن شامل اسناد و قبالهها، ابزار و وسایل تعزیهخوانی، وسایل تدفین، کارگاه پارچهبافی و انواع چرخهای ریسندگی سنتی، ابزار تدخین، وسایل روشنایی سنتی، قرآن خطی در ابعاد مختلف، پرده درویشی و ابزارکار دامداری، کشاورزی، پوشاک، پخت نان و دستبافتهها، تنپوشها و سرپوشهای شهرستان شاهرود است. همچنین در این بخش لباسهای زنانه شامل کت زنان (کلیجه) شلیته، کلاه سوزندوزی شده، چارقد ریال، جوراب پشمی و پیراهن سوزندوزی شده نیز به نمایش گذاشته شده است. در این بخش، پرده درویشی بیش از همه خودنمایی میکند که در سال ۱۳۴۰ یا ۱۳۴۲ توسط حسین درویش (نقاش پردههای درویشی) در کاشمر سبزوار ساخته شده است. این پرده شامل ۳۲ روایت و حدیث مذهبی و ۴۰۰ صورت انسان و حیوان است و در سال ۱۳۶۹ توسط کارشناسان میراث فرهنگی در اصفهان مورد بازسازی قرار گرفته است.
گنبد کبود مراغه
گنبد کبود از بناهای دوره سلجوقیان در شهر مراغه و از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی محسوب میشود که تزیینات به کار رفته در آن در مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی کمنظیر است. این گنبد که در بین عوام به اسم مقبره مادر هولاکو خان شهرت دارد، در فاصله سالهای ۵۸۲ تا ۶۵۶ هجری قمری ساخته شده است. گنبد کبود در ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. گنبد کبود مراغه در واقع یک برج مقبره به حساب میآید که گفته میشود، قبر مادر هلاکوخان در این محل قرار دارد. این گنبد که در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت، بهدلیل قرارگیری در مرکز شهر توانسته نسبت به سایر گنبدهای مراغه، توجه بیشتری را به خود جلب کند. در فاصله چند متری از این گنبد، برجی تاریخی وجود دارد که به برج مدور مشهور است و همانند نامش از ساختاری استوانهای تشکیل شده است. البته از نگاه یک بازدیدکننده عادی، زیبایی گنبد کبود بسیار بیشتر از برج مدور است و تزیینات به کار رفته در آن بسیار چشمنواز هستند. از لحاظ بازسازی نیز گنبد کبود شرایط بهتری دارد. در طول سالهای گذشته تلاشهای بسیاری برای بازسازی محوطه این بنا صورت گرفته است؛ ولی اغلب آنها بینتیجه بودهاند. بازسازی این بنا از سال ۱۳۹۵ هجری شمسی شروع شده؛ اما هنوز مرمت آن بهدلایل مختلف به اتمام نرسیده است و به همین دلیل بازدیدکنندگان نمیتوانند از داخل این بنا دیدن کنند. گنبد کبود در دوره سلجوقیان ساخته شده و از لحاظ تزیینات و زیبایی نسبت به سایر آثار به جا مانده از این دوره بسیار زیباتر است. با این وجود، نظرات مختلفی در خصوص زمان ساخت این اثر وجود دارد و برخی آن را مربوط به زمان مغول و برخی دیگر نیز مربوط به دوره قبل از هلاکوخان میدانند. با توجه به روایات متعددی که در مورد صحت وجود قبر مادر هلاکو در این گنبد مطرح است، سال ساخت آن احتمالا به سالهای ۵۸۲ و ۶۵۲ هجری قمری میرسد.
معماری و تزیینات گنبد کبود مراغه : گنبد کبود از نظر ترکیب کلی مشابه سایر مزارهای موجود در مراغه است و شامل شبستانی مرتفع بر زیربنایی از سنگ میشود که سردابی در آن قرار دارد. در ساخت این بنا از آجرهای سرخرنگ و کاشیهای فیروزهای استفاده شده است و در بخشهای مختلف آن نیز سنگهای سفید به چشم میخورد. اطلاعات زیادی در خصوص معمار گنبد کبود در دست نیست. این برج، ساختاری ۱۰ ضلعی دارد و پهلوهای آن دارای طاقنما و حاشیهکاری دندانهای است و در کناره آنها پایههای ستونمانندی به چشم میخورد. این پایهها مانند سطح بیرونی طاقنماها، با تزییناتی مرکب از آجر و سفال و کاشی فیروزهای رنگ در طرحهای هندسی، بهشکل بدیعی آرایش شدهاند. این بنا مملو از تزیین است؛ بهطوری که «آرنولد تالبوت ویلسون» در سفرنامهاش مینویسد: تزیین گنبد کبود بیش از اندازه است و اهمیت تزیین در اینجا بر سبک ساختمان ارجحیت دارد. در بخش خارجی بنا تزیینات بهصورت قطاربندی هستند و فرمهای هندسی و سه ردیف مقرنس در آن دیده میشود. این برج نظیر دیگر برجهای مقبرهدار دو طبقه دارد. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت و قسمت بالایی، اتاقی مزین به گچبری و کاشیکاری است. اتاق مذکور، سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچبری و تزیینات و نوشتههای آن نیز از بین رفته است. داخل بنا، دورتادور زیر گنبد بر حاشیه پهنی از گچ، با خط نسخ قسمتی از آیه اول سوره ۶۷ قرآن کریم نوشته شده است. آیات و کلمات الهی نظیر «الله» و «والحمد» با شکلهای مختلفی در دیوارهای این بنا بهصورت استامپی نقش بستهاند. در گذشته دیوارهای داخلی برج دارای رنگی فیروزهای بودهاند که اکنون اثر زیادی از آن باقی نمانده است. کتیبه گچبری در بخش داخلی بنا، اطلاعاتی در خصوص برج مقبره بودن آن نشان میدهد و بر این اساس به نظر میرسد که گنبد مذکور آرامگاه مادر هلاکوخان باشد. بهدلیل قرارگیری گنبد کبود و برج مدور در مرکز مراغه، ساختمانهای مختلفی اطراف آن را پوشاندهاند و از بخشهای مختلف شهر، دید زیادی نسبت به آنها وجود ندارد و در واقع این دو اثر تاریخی در مکانی محفوظ قرار گرفتهاند. تفاوت معماری و زیبایی گنبد گبود و برج مدور، اطلاعات بسیاری را فاش میکند. بر اساس کتیبه برج مدور که به زبان کوفی نوشته شده است، این برج در سال ۵۶۳ ساخته شده و تنها با گذشت چند سال از آن اثر دیگری به نام گنبد کبود در کنار آن احداث شده است. شیوه معماری و تزیینات به کار رفته در آنها بسیار تفاوت دارند و بر این اساس در فاصله زمانی مذکور تغییرات بسیاری در شیوه معماری صورت گرفته است.
حرم حضرت معصومه (س)
حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی قم است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیونها زائر داخلی و خارجی است. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم بهلحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و میتوان آن را از جاذبههای تاریخی مهم قم به حساب آورد. حرم حضرت معصومه (س) از بخشهای مختلفی نظیر کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و… تشکیل شده است که اکثر آنها مزین به مقرنسکاری، کاشیکاری و آینهکاری هستند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن شدهاند که بازدید از آنها خالی از لطف نخواهد بود. جالب است بدانید که میگویند زیارتنامه حضرت معصومه (س) برخلاف زیارتنامههای سایر امامزادگان، از طرف امام رضا (ع) نقل شده است. این زیارتنامه برای اولین بار با دستخط علی بن موسی الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شد.
حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه شده تا اینکه بهشکل امروزی خود درآمده است. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بود که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساخته شد. حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی را وداع گفتند و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشت که وقف ایشان کرد و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدند. پس از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان گذاشته شد. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشت تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبه برجیشکل قرار داد. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگر ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی بود که اقدام به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه کرد و متعاقبا دستور ساخت در بزرگتری برای آن داد.
ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبهای فاقد ایوان و گلدسته بهجای آن سه گنبد کرد که دارای تزیینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید. این طور به نظر میرسد که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون ماند؛ چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پابرجا بود. حمدالله مستوفی به ویرانشدن قم در اثر این حمله اشاره کرده؛ ولی صحبتی از صدمه به حرم نکرده است. پس از آن سلطان محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک آن را میتوان روی کاشیهای موجود با تصویر سواران مغول بر آن مشاهده کرد. امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگترین استادهای کاشیساز آن زمان دستور ساخت کاشیهای متنوعی را برای مرقد داد که کار ساخت آنها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدند.
در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشیکاری و همین طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و جلال آستان حضرت معصومه (س) دوچندان شد. بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ هجری قمری به قوت خود باقی بود تا اینکه دختر شاه اسماعیل اول موسوم به شاهبیگم، بقعه حضرت را بهشکل بنایی هشت ضلعی با هشت صفه درآورد و دستور داد دیوارهای آن مزین به کاشی معرق شوند. علاوه بر این، ساخت ایوانی با دو مناره، صحن عتیق، سه رواق، کتیبههایی با خطوط ثلث و نسخ نیز از دیگر اقدامات وی بود. برخی معتقدند الحاق این بخشها به حرم توسط «شاه بیگی بیگم» دختر فردی به نام همادبیک یا عمادبیک انجام شده است. شاه اسماعیل اول نیز علاوه بر ساخت ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا)، شالوده صحن کهنه را بنیان نهاد. شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۵ هجری، ضریحی آجری مزین به کتیبههای معرق و کاشیهای هفت رنگ در چهار طرف مرقد ساخت که بهدلیل وجود منافذی در اطراف آن، زائران ضمن تماشای مرقد میتوانستند نذورات خود را در ضریح بیندازند. به این ترتیب، اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد. او همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه را ساخت که به صحن کهنه متصل است. شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه را در سمت جنوبی آستانه احداث کرد که با نام مسجد طباطبایی شناخته میشود. این صحن دارای راه مخصوصی به مقبره شاه عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بود. در پایان روزگار صفویان و در پی حمله افغانها به ایران، اشرف افغان همه آثار نفیس و زر و زیورهای این حرم و حتی طلاهای صندوق مرقد شاه عباس را به یغما برد.
پس از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابلتوجهی در حرم اتفاق نیفتاد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار رسید. فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلااندود را صادر کرد. فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری نیز درخواست کرد که ضریح حرم نقرهپوش شود که بهدلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری بهجای آن نصب شد. جالب است بدانید که این ضریح بارها مرمت شد و تا سالهای متمادی مورد استفاده بود تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، ضریحی از نقره با ظرایف هنری ویژه بهجای آن گذاشته شد. از دیگر اقدامات فتحعلی شاه قاجار این بود که کف حرم را با سنگ مرمر پوشاند، گلدستههای حرم را طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا بهجای در چوبی حرم نصب کرد، تزیینات بسیار هنرمندانهای در سقف زیر گنبد انجام داد و آیینهکاریهای دیوارهای حرم را شروع کرد که تا سالها بعد و دوره محمد شاه قاجار ادامه یافت. در زمان ناصرالدین شاه ضمن مرمت گلدستههای طلا و کاشیکاریهای نفیس روی آنها، دو رواق دیگر در حرم ساخته شد. شالوده صحن جدید (بزرگ) در آخر قرن ۱۳ هجری قمری به دست آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد که پسرش بهعنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، کار ساخت آن را ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان رسید. آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین بار مجهز به چراغ برق شد و موتور برق کاخ سلطنتی با تصویب مجلس به این آرامگاه واگذار شد.
علت سفر حضرت فاطمه معصومه (س) به قم : درست یک سال پس از سفر حضرت رضا (ع) به شهر مرو، حضرت فاطمه معصومه (س) همراه تعدادی از برادران و محارم خود در سال ۲۰۱ هجری قمری راهی دیدار برادرش، امام رضا (ع) میشود. طبق بسیاری از روایات، علت سفر حضرت معصومه (س) به ایران برای ملاقات با برادرشان بوده است؛ چراکه پس از شهادت پدر بزرگوارشان، علاقه خاصی به امام رضا (ع) داشتند و از محضر علمی و معنوی ایشان بهره میبردند. علاوه بر این، موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون، فرصت تبلیغ تشیع را به فرزندان پیامبر (ص) و سادات میداد. آنها در طول راه به ساوه میرسند و از آنجا که اهالی این شهر در آن زمان از مخالفان اهل بیت بودند، نبردی بین ماموران حکومتى و همراهان حضرت درمیگیرد که منجر به کشتهشدن عدهاى از همراهان میشود. پس از این ماجرا حضرت معصومه (س) به طرف قم راه میافتند که با استقبال بزرگان و مردم قم مواجه میشوند. در ادامه، حضرت به منزل شخصى موسى بن خزرج میرود. ایشان فقط ۱۷ روز در قم حضور داشتند و در سن ۲۸ سالگی در اثر بیماری دار فانی را وداع میگویند. بعد از وفات، حضرت را در باغ بابلان قم دفن میکنند.
ضریح : شاه طهماسب اول، نخستین ضریح مرقد مطهر را در سال ۹۶۵ هجری قمری ساخت که ابعاد این ضریح آجری معادل ۴٫۸۰ متر طول، ۴٫۴۰ متر عرض و دو متر ارتفاع بود. وی بعدها ضریحی از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد که در دوران شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین آن شد. دری چوبی در شمال ضریح برای ورود به مرقد وجود داشت که در سال ۱۲۱۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه دری نفیس از طلا بهجای آن ساخته و نصب شد. فتحعلیشاه در سال ۱۲۴۵ هجری قمری دستور داد که این ضریح با صفحههایی از نقره پوشانده شود و روی پایهای به ارتفاع ۳۰ سانتیمتر از سنگ مرمر قرار بگیرد. در زمان فتحعلیشاه، این ضریح دو بار بهعلت فرسودگی مرمت شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع آن افزایش یافت و شکلش تغییر کرد. مقداری ظریفکاری در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی روی ضریح انجام شد و در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اصلاحاتی روی ضریح صورت گرفت. ضریح کنونی از نقره ۱۰۰ درصد خالص است که از بانک مرکزی جمهوری اسلامی خریداری شد و ضریح قدیمی در ازای نقرههای خریداریشده در اختیار خزانهداری قرار گرفت. این ضریح تزیینات قلمزنی و فلزکاری بسیار زیبایی دارد که کار دست استادکاران و هنرمندان اصفهانی است.
گنبد : طبق روایات تاریخی، اولین گنبد حرم، یک سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج روی آرامگاه ایشان گذاشت. این طور به نظر میرسد که حضرت زینب (س) از دختران امام جواد (ع) در سال ۲۵۶ هجری قمری، اولین گنبد را در این محل بنا کرد. در ادامه وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان، گنبد بلندی مزین به کاشیهای رنگی روی این آرامگاه مقدس ساخت. همسر شاه اسماعیل صفوی دستور میدهد آن را به کاشیهای معرقکاری مزین کنند و ایوان بزرگی با دو مناره در طرفین آن بنا کنند که ایوان طلای امروزی است. در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روی این گنبد با خشتهای طلایی پوشانده میشود که تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی همچنان وجود داشت و تعمیرات اساسی روی آن صورت گرفت. گنبد جدید حرم حضرت معصومه (س) با هزینه بازسازی به مبلغ ۲٫۵ میلیارد تومان به دست آیت الله بهجت در سال ۱۳۸۴ به بهرهبرداری رسید.
تنگه چاهکوه
جزیره زیبای قشم با ۱۵۰۰ کیلومتر مربع وسعت، بزرگترین جزیره خلیج فارس محسوب میشود و در تنگه هرمز قرار دارد. جهتگیری این جزیره از شمال شرق به جنوب غرب است. قشم جاذبههای بینظیر و حیرتآوری را در دل خود گنجانده است و هفت جاذبه اصلی در آن وجود دارد که به عجایب هفتگانه قشم مشهور هستند. عجایب هفتگانه قشم در محدوده ژئوپارک قشم واقع شدهاند. ژئوپارک به منطقهای اطلاق میشود که چند پدیده زمینشناسی، طبیعی، فرهنگی و زیستی شاخص و منحصربهفرد در آن وجود داشته باشد. ژئوپارک قشم، اولین و تنها ژئوپارک در خاورمیانه است که سال ۲۰۰۶ در شبکه جهانی ژئوپارکها به ثبت یونسکو رسید. کشور ایران بعد از مالزی، چین، کره، ویتنام و ژاپن بهعنوان ششمین کشور آسیایی شناخته میشود که دارای ژئوپارک است. تنگه چاهکوه از عجایب هفتگاه قشم است و یکی از سایتهای اصلی ژئوپارک قشم محسوب میشود. این تنگه در بخش غربی سواحل شمالی جزیره قشم و در قسمت مرکزی ژئوپارک قرار دارد. تنگه چاهکوه جاذبهای طبیعی و خارقالعاده در منطقهای به نام شهاب است که در ۷۰ کیلومتری قشم و نزدیک به روستای چاهوی شرقی واقع شده است. تنگه چاهکوه با فرودگاه بینالمللی قشم ۴۲ کیلومتر فاصله دارد. فاصله این تنگه با اسکله مسافربری شهید ذاکری ۹۳ کیلومتر و تا بندر لافت ( جابهجایی همراه با خودرو) حدودا ۵۵ کیلومتر است.
برای رفتن به تنگه چاهکوه قشم ابتدا باید خود را از مسیرهای زمینی به بندرعباس برسانید. با خودروی شخصی، اتوبوس یا قطار میتوان به بندرعباس سفر کرد. فاصله تهران تا بندرعباس بسته به مسیری که انتخاب میکنید بین ۱۲۷۶ تا ۱۵۱۰ کیلومتر است و حدود ۱۵ ساعت زمان میبرد. اگر با خودروی شخصی به بندرعباس سفر کردهاید و میخواهید با لندیگراف، خودرو را به جزیره ببرید؛ باید به بندر پل در ۸۲ کیلومتری مرکز بندرعباس بروید. پیمودن این مسیر حدودا یک ساعت زمان میبرد. از این اسکله با شناور به بندر لافت منتقل میشوید. عبور از بندر لافت به تنگه چاهکوه حدود ۴۷ دقیقه زمان میبرد. اگر قصد بردن خودرو شخصی به جزیره را ندارید و از طریق مسیر ریلی خود را به بندر عباس رساندهاید، بهترین مسیر، رفتن به اسکله شهید حقانی در هشت کیلومتری ایستگاه راه آهن است. بعد از حرکت از این اسکله، شناورها بعد حدود یک ساعت و ۱۸ دقیقه در بندر شهید ذاکری پهلو میگیرند. در این بندر با اجاره خودرو یا تاکسی، پس از حدود یک ساعت و ۱۹ دقیقه به تنگه چاهکوه میرسید. شاید آسانترین و راحتترین راه برای سفر به جزیره قشم مسیر هوایی باشد. فاصله هوایی تهران تا قشم حدود ۱,۰۷۰ کیلومتر است و حدود دو ساعت زمان میبرد. از فرودگاه بینالمللی قشم با گرفتن تاکسی یا اجاره خوردو، پس از حدود ۳۹ دقیقه به تنگه چاهکوه میرسید. برای رفتن به جاذبه طبیعی تنگه چاهکوه قشم ابتدا باید از میدان درگهان قشم وارد جاده غربی شوید. در این مسیر بعد از دو کیلومتر، دو راهی دیرستان نمایان میشود که باید به مسیر مستقیم ادامه دهید. بعد از حدود ۱۱ کیلومتر و گذر از یک میدان، وارد اولین جاده سمت راست شوید. در این مسیر بعد از ۳۹ کیلومتر به روستای چاهوی شرقی خواهید رسید و در مسیر سمت چپ بعد از حدود دو کیلومتر تنگه چاهکوه خودنمایی میکند. راه دسترسی به تنگه چاهکوه کاملا آسفالته و فقط دو کیلومتر پایانی خاکی است.
دره چاهکوه چنان زیبا و منحصربهفرد است که با قدم گذاشتن در آن احساس میکنید وارد سیارهای دیگر شدهاید. تنگه چاهکوه هنر طبیعت است. فضای دره متفاوت و عجیب به نظر میرسد و دستخط طبیعت در این نقطه از زمین جور دیگری است. در تنگه، صخرههایی با عمق ۱۰۰ متر با ظاهر عجیب قد علم میکنند و ناخواسته شما را مجذوب عظمت خود خواهند کرد. اشکال شگفتانگیز و بیزاویه سنگها در تنگه چاهکوه، همگان را مبهوت و قدرت طبیعت میکنند. سنگها در دره چنان صاف و صیقلی هستند که گویی با ابر و اسفنج طرف هستیم. بازدیدکنندگان در دره به این فکر فرو میروند که چگونه زمان با اهرم آب و باد بر ماهیت سخت سنگ غلبه کرده است. فرآیندهای طبیعی دستبهدست هم دادهاند و طی میلیونها سال، با صبر و حوصله این اثر هنری منحصربهفرد را ساخته و پرداختهاند. این تنگه دارای صخرههایی است که در طول زمان بهطور شگفتانگیزی فرسایش یافته و ظاهری به خود گرفتهاند که فقط در چند نقطه محدود جهان میتوان شبیه آن را مشاهده کرد. صخرههای آهکی این منطقه با وزش بادهای تند و جاری شدن آب، طی میلیونها سال، ظاهر کنونی خود را به دست آوردهاند. در ورودی تنگه چاهکوه تندیسی طبیعی وجود دارد که به «سه سر نگهبان» شهرت یافته است. بعد از تندیس چهار چاه وجود دارد که محلی برای ذخیره آب شیرین ساکنان اطراف تنگه است. تنگه چاهکوه، از صدها سال پیش بهعنوان مهمترین منبع تامین آب شیرین برای جزیره و ساکنان اطراف خود بوده است. این منطقه از نظر بومیان منطقه مقدس است و بهعنوان دره مقدس شناخته میشود. دلیل این باور به گذشتههای دور بازمیگردد؛ زمانی که بومیان منطقه از آبی که در چاهها و چالههای آن جمع میشد؛ برای شفای بیماران خود استفاده میکردند.
نام تنگه چاهکوه از ترکیب دو بخش «چاه» و «کوه» تشکیل شده است که به کابرد تنگه بهخصوص در گذشته بازمیگردد. چاهها و حفرههای طبیعی شکل گرفته در دل دیواره و کف تنگه یکی از دلایل این نام گذاری بودهاند. دلیل دیگر و شاید اصلی این نامگذاری وجود چهار حلقه چاه در نقطه شروع تنگه است که توسط ساکنان روستاهای نزدیک تنگه چاهکوه حفر شدهاند و امکان ذخیره آب شیرین و نزولات جوی را در طول سال فراهم میکنند. این چاهها بهعنوان منبعی برای ذخیره آب شیرین برای تابستان قلداد میشوند و آبهای جاری و باران در آنها باقی میمانند. در مسیر تنگه چاهکوه کانال باریک جوی مانندی وجود دارد که آب را به داخل چاهها هدایت میکند. این کانالها و چاهها از قدمت ۴۰۰ ساله برخوردارند. غالب اوقات یک نگهبان بر سر چاههای تنگه چاهکوه حضور دارد و با خوشرویی برای کسانی که آب طلب کنند، از چاه آب میکشد.
دلیل اصلی شکلگیری تنگه چاهکوه و درههای مشابه آن، شکستگی ایجاد شده در یک طاقدیس بزرگ است. طاقدیسها چینخوردگیهای طاق مانند زمین هستند که در ایجاد جاذبههای دیگر قشم، همچون گنبد نمکی و غار نمکدان نیز تاثیر داشتهاند. نیروهای طبیعی زمین سبب شدهاند تا یک گسل، کوه سنگی یکپارچه را بهصورت ضربدری برش دهد و چهار تنگه ایجاد کند. تنگه چاهکوه و آنچه در آن به چشم میخورد نتیجه سالهای طولانی فرسایش بهوسیله باد، آب باران، بارشهای سیلآسا و شدید و نور آفتاب است. تنگه چاهکوه به رشته کوههای زاگرس مرتبط میشود. این تنگه در واقع شامل دره اصلی و دره عمود بر آن میشود و شکلی مانند چهارراه را تشکیل میدهد. چاهکوه از چهار طرف دارای چهار تنگه است که دیوارههای آنها به هم رسیدهاند و از همه از آنها میتوان وارد تنگه شد. وقتی از یک طرف وارد تنگه شویم پس از پیمایش مسیر نسبتا کوتاهی به دو شکاف در دو سوی خود برخورد میکنیم که هرکدام ما را به مسیر جدیدی با ویژگیهای جدید هدایت میکنند.
مسیر تنگه چاهکوه از سمت شمال به جنوب کمعرض میشود و شیب آن افزایش پیدا میکند. تغییر عرض تنگه و شیب آن نشان از سیلابی بودن دره دارد. در انتهای دره، مسیر بهشکل حرف انگلیسی (V) درمیآید. در این بخش از تنگه فاصله دو دیواره به نیممتر میرسد؛ در حالی که هنوز دیوارهها بسیار بلند هستند. این شرایط سبب میشود فضای تنگه بسیار تاریک به نظر برسد؛ اما آسمان به وضوح از لایههای دیوارهها خودنمایی میکند. دیوارههای رسوبی تنگه چاهکوه از ماسه سنگهای آهکی سست و لایههای میانی مارن قرمز، سیلت و آهک تشکیل شدهاند. وجود این مواد در ساختار تنگه، مسیر را برای فرسایش و انحلال مستعد ساخته است. شیارها و خطوط فرسایشی موازی در دیوارهها عمق زیادی دارند و فرم قاشقی یا قیفی به خود گرفتهاند. در کف تنگه چاهکوه حفرههای کمعمق طبیعی به چشم میخورند که آب باران برای مدتی در آنها ذخیره میشود. آهک یا بیکربنات کلسیم موجود در دیواره تنگه نسبت به اسید موجود در آب بارن واکنش نشان میدهد و در آن حل میشود. این فرآیند شکافها و حفرههای کوچک ایجاد میکند. آب نمیتواند به این سنگها نفوذ کند؛ به همین دلیل این فرسایش لایه به لایه رخ میدهد و آب پس از چرخیدن در حفرهها دوباره بیرون میریزد یا تبخیر میشود. تکرار این فرآیند در طول زمان سبب میشود حفرهها روز به روز بزرگتر شوند و طی میلیونها سال شیارهای عمیق و طویل و انواع حفرههای عدسی، قاشقی و کروی شکل در دیواره و کف دره شکل بگیرد.
پوشش گیاهی منطقه چاهکوه درخت و درختچه است که با آب و هوای بیابانی و استوایی منطقه سازگار هستند. با اینکه تنگه چاهکوه مسیر آب است؛ اما بهجز مقدار کمی علف و خار بیاببانی محدود، درون تنگه پوشش گیاهی خاصی وجود ندارد. چاههای طبیعی موجود در منطقه سبب شدهاند که ۱۶ گونه جانور و پرنده در آن زندگی کنند. زیستگاه نوعی غزال، از گونه های ارزشمند حیوانی، در این منطقه است. تنگه چاهکوه قشم یک اثر طبیعی منحصربهفرد است که طی میلیونها سال شکل هنری امروزی خود را به دست آورده است؛ پس لازم است گردشگران نسبت به حفظ و آسیب نرساندن به آن حساس باشند. مسافران باید از یادگاری نوشتن بر دیواره تنگه، کندن و جابهجا کردن سنگها خودداری کنند. در طول تنگه چاهکوه سطل زبالهای وجود ندارد و بازدیدکنندگان باید زبالههای خود را در کیسهای جمع کنند تا سبب زشتی محیط تنگه نشوند. افراد میتوانند با جمعآوری زبالههایی که در تنگه رها شده است به حفظ و بقای این تنگه زیبا کمک بسیاری کنند. توجه و احترام به سنتها و آداب منطقه، افراد بومی و احترام به آنها از نکات مهم سفر است. در تنگه چاهکوه تلفنهای همراه آنتن ندارند و بهتر است قبل از سفر به تنگه، دوستان خود را مطلع کنید. در گذر از قسمتهای پرشیب تنگه باید بسیار احتیاط کنید و مراقب افراد کوچکتر و مسن باشید. جزیره قشم در منطقه گرمسیری واقع شده است و ساکنان آن در فصل تابستان رطوبت هوای بالا و شرایط شرجی را تجربه میکند. از اینرو اواخر بهار و تابستان زمان مناسبی برای سفر به قشم نیست. فصلهای خنکتر و نیمه دوم سال بهترین زمان برای سفر به این جزیره هستند. اوایل بهار نیز برای سفر به قشم و تنگه چاهکوه پیشنهاد میشود. زمان بازدید از تنگه چاهکوه از ساعت ۸ تا ۱۷ است. بهدلیل دیوارههای بلند تنگه نباید دیدن از آن را به ساعات پایانی روز موکول کرد؛ زیرا فضای تنگه زود تاریک میشود. مدت زمان تقریبی بازدید از تنگه حدود سه ساعت است و برای ورود به تنگه هزینهای دریافت نمیشود.