روستای باستانی و ییلاقی آتشگاه که به آغ مام نیز معروف می باشد از توابع دهستان سبلان در فاصله ۵ کیلومتری شمال سرعین واقع شده است. این روستا از باستانی ترین مکانهای شهر سرعین و استان می باشد که آثار باقی مانده از دورانهای قدیم موید این مطلب است. بر فراز تپه باستانی که امروزه خرابه هائی از آن باقی مانده است، نشان و یادگاری از رونق این منطقه در دورانهای تاریخی گذشته ایران و آذربایجان میباشد. در حال حاضر براثر عوامل طبیعی در کنار سایر عوامل نظیر ساخت و سازها برفراز تپه باستانی باعث از بین رفتن تدریجی بنای آتشکده شده است. ولی تپه باستانی آن بصورت تپه ای مرتفع در داخل روستا به خوبی نمایان است. براساس روایت ها و اسناد تاریخی این مکان از مراکز مهم و مقدس آئین زرتشتی خصوصاً در دوران ساسانیان بوده است و معبدی هم در آنجا بوده که از بین رفته و آثاری از آن باقی نمانده است، بنا به روایاتی جز زنجیری از آن، «در تشکیلات انوشیروان آذربایجان مرکز شمال بود… و حاکم نشین آن ارتاوید یا اردبیل بوده است» «در اردبیل که مرکز نشو و نمای دعوتهای اولیه آئین زرتشت بوده است معبد یا بنائی از آن دوران باقی نمانده ولی در بعضی نقاط من جمله دامنه های کوه سبلان… که با رواج اسلام عموماً از بین رفته جز قریه آتشگاه حتی نامهای آنها نیز عوض شده است»، «محل آتشکده قدیمی در کنار دهکده ای قرار دارد و برجای مرتفعی (تپه باستانی) است. که امروز مسجدی بر روی آن موجود است (هم اکنون عاری از هرگونه بنائی است ) که به صورت زیارتگاهی می باشد، نظیر این آتشکده ها در دهستانها دامنه سبلان زیاد است» بعد از زلزله ۱۳۷۵ میراث فرهنگی استان اجازه هیچگونه ساخت و سازی بر روی تپه مذکور و خرابه های آتشکده را نداده است علاوه بر آن در طول قسمتهای اعظم روستا در داخل زمین لوله های سفالی قرار دارد که تعدادی از این لوله های سفالی و مسیر آنها در اثر خاکبرداری و یا عوامل دیگر ظاهر گشته است. تاریخ دقیق لوله گذاری مشخص نمی باشد. ولی موقعیت قرار گرفتن آنها در دل زمین مؤید این مطلب است که به منظور هدایت آب به مکانهای مشخص و تعیین شده بوده است و براساس اظهارات اهالی و ریش سفیدان تعدادی از چشمه های ظاهر شده در سطح زمین در واقع آب هدایت شده توسط آن لوله ها می باشد که در اثر فشار وارده شکسته و آب آن بصورت ذکر شده ظاهر شده است. تکه های شکسته لوله های سفالی در سطح اعظم روستا خصوصاً حوالی تپه باستانی به مقدار قابل توجه دیده می شود.در فاصله تقریبی حدود ۲۰۰ متر از تپه باستانی در سمت غرب تپه ای طبیعی وجود دارد.

جایگاه­ های زمین شناسی یا ژئوسایت ها شواهدی کلیدی لحظات یا دوره های خاصی از تاریخ زمین ­اند که در آموزش عمومی علوم زمین ومفاهیم زیست محیطی نقش بسیار مهمی دارند. ژئوسایت ها همچنین ابزاری برای توسعه پایدار و حفاظت­ اند، در عین حال یادآوری می­کنند که بخش­های تجدید ناپذیر کره زمین­اند. بدیهی است ژئوسایت­ها از دیدگاه زیبایی شناسی و ژئوتوریسم حائز اهمیت است .منطقه فسیلی(سازند غیر رسمی) مراغه در دامنه سهند به سبب دارا بودن تنوع فسیلی مهره داران در مجامع علمی دنیا از اهمیت خاصی برخوردار است که حفظ و حمایت و بهره­برداری پایدار از این سایت به عنوان میراث علوم زمین، علاوه بر حفظ محیط فیزیکی،پایداری و ارتقای فرهنگی و اقتصادی منطقه را به همراه خواهدداشت. سایت فسیلی مراغه در نوع خود به عنوان یکی ازنادرترین سایت های دنیا از نظر فسیل پستانداران است که از سالها پیش مورد توجه مجامع علمی جهان قرار دارد. فون مراغه به عنوان حلقه مفقوده فون فسیلی پستانداران جنوب آسیا، اطلاعات ارزشمندی از حیات و شرایط اقلیمی و روند تغییرات آن در اختیارمی نهد، و به عنوان یک ژئوسایت، پتانسیل ژئوتوریسمی آن که می­تواند موجب جذب گردشگران داخلی و خارجی با اهداف متنوع شود، مورد بی­ توجهی واقع گشته­ است. گسترش فعالیت­های هماهنگ و همخوان با منطقه، علاوه برحفظ یکپارچگی و انسجام محیط، می­تواند توسعه­ی اقتصادی و ارتقای سطح معیشتی مردم محلی را تامین نماید. ارزش شناخت و حفظ این منابع از دیدگاه علمی، تاریخ طبیعی و حتی به عنوان میراثی فرهنگی قابل ارزیابی است تدوین برنامه و قوانین جامع، ثبت مناطق دیرین شناختی در فهرست آثار ملی طبیعی، حفاظت علمی و دقیق، شناسنامه دار شدن و ایجاد مدیریت منسجم برای صیانت از این آثار ارزشمند را ضروری می نماید. نبود قوانین قاطع، ایجاد جاده، سوزاندن پوشش گیاهی، تغییر در کاربری اراضی محدوده منطقه و تخریب از جمله عوامل انسانی است که این مناطق ارزشمند را تهدید می کند. اما بیشترین مشکل برای حفاظت از مناطقی که در دسترسی و محدوده مناطق مسکونی و روستایی هستند، ناآگاهی بومیان منطقه است، که تخریب منطقه را در پی­دارد. اگر اقدامی عاجل برای حمایت از این مناطق ارزشمند زیستی و دیرین شناسی نشود، شمار زیادی از این مناطق که ریشه در قدمت زندگی روی زمین دارند، منقرض می شوند. هرساله تعدادی از این ذخایر ارزشمند ملی به دلیل غفلت و به ندرت توسط عوامل طبیعی، آسیب میبینند، لزوم تحقیقات و پژوهشهای علمی هرچه بیشتر بر روی آنها احساس میشود.

توصیف وضعیت اثر : این منطقه در حال حاضر تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد و با توجه به کاوش­های دیرین شناسی در منطقه، قابلیت رشد و توسعه زیادی را برای آن می­توان در نظر گرفت. وسعت منطقه ­ای که در آن فسیل­های مختلف حیوانی بدست می آید در حدود ۴۰۰۰۰ هکتار است ولی منطقه­ای که توسط سازمان حفاظت محیط زیست مورد حفاظت قرار گرفته و به ثبت ملی رسیده است، ۱۰۲۶ هکتار می­باشد که حدودا مابین دو رودخانه مغاجوق چای در شرق و مردق چای در غرب قرار گرفته است و می­توان گفت زمینهای مابین دو روستای شلیلوند در شمال و قرتاول در جنوب را در بر گرفته است. این منطقه با اینکه از مناطق حفاظت شده ملی محیط زیست می­باشد ولی بر خلاف تمام قوانین حدود ۷۰۰ هکتار از این منطقه دارای مالک خصوصی می­باشد و به شکل باغ سیب و میوه ­های دیگر در اختیار اهالی می­باشد. این منطقه یکی از غنی ترین مناطق سنگواره ای جهان بوده و در آخرین مطالعات صورت گرفته فسیل های اجداد ماموت، زرافه و آهو در این منطقه کشف شده است. لایه های فسیلی موجود در مراغه مربوط به اواخر دوران نوزیستی زمین شناسی یعنی هفت تا دوازده میلیون سال قبل هستند که با انجام کاوش های علمی می توان اطلاعات بسیار دقیقی را از زندگی جانوران غول پیکر در این منطقه به دست آورد. منطقه فسیلی مراغه به دلیل دارا بودن فسیل ماستادون و ماموت ها (سنگواره های پیش از تاریخ) دارای شهرت جهانی بوده و هم اکنون مورد حفاظت ویژه سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. منطقه فسیلی مراغه به عنوان نخستین اثر ملی، طبیعی و فسیلی ایران از بالاترین رده های حفاظتی سازمان محیط زیست برخوردار است. مطالعات انجام شده ومقایسه نمونه های یافت شده با برخی نقاط جهان نشان می دهد گونه های موجود در مراغه امروزی مربوط به عرض های جغرافیایی بالابوده اند که به دلیل سرمای جهانی در آنجا به آذربایجان فعلی مهاجرت کرده اند. برخی از محققان عقیده دارند فعالیت آتشفشانی کوه سهند و انتشار گازهای سمی و گوگردی ناشی از آتشفشان باعث مرگ و میر دسته جمعی آنهاشده است. در نهایت خاکستر حاصل از آتشفشان سهند باعث حفظ بقایای جانوران و فسیل های فعلی شده است. قابل ذکر است رسوبات دربرگیرنده فسیل­ها، از نوع توف (نوعی سنگ آتشفشانی) تغییریافته هستند و حالت سفالی دارند.

شهرستان طبس ،بخش دیهوک ، روستای نای بند . اینجا ماسوله کویر است روستای نای بند . بافت سنتی و خشتی این روستا ، کوه ۳۰۰۹متری نای بند و نیز درختان نخل و مرکبات از قبیل پرتقال ، نارنگی و نارنج ، چشم انداز زیبا و با شکوهی به این روستای کویری داده و هر ساله گردشگران زیادی را جهت بازدید به این روستا ترغیب می کند . نای بند در حدود ۱۴۵خانوار و کمی بیش از ۵۰۰نفر سکنه دارد .خانه های مطبق روستا ، جلوه خاصی به آن بخشیده و معمولا بام یک خانه نقش حیاط خانه مجاور را ایفا میکند . روستای نای بند در فاصله ۲۲۵کیلومتری جنوب شهرستان طبس و در مسیر جاده کرمان واقع شده است ،روستایی مطبق با قلعه ای که در حدود ۳۰۰ سال پیش جهت حفاظت از روستا ساخته شده با ۴ برج در اطراف. سازه های بسیاری از سقفهای روستای نای بندان از چوب و الیاف درختان است که باعث خنکای بیشتر در تابستان و کاهش ضریب تخریب هنگام زلزله است . در کنار روستای نای بند اتاقکهایی سنگی به چشم می خورد که به بافت سنتی و تاریخی روستا می افزاید . بوی این نان تنوری فضا را پر کرده است . نای بند روزگاری پیش از این را دیده ایامی که مردمی سخت کوش در دل کویر گرد هم آمده اند و از خاک و آب چونان با عشق و با تمام وجود خشت مالیده اند و بر هم نهاده اند ، که از کوچه پس کوچه ها انعکاس عشقشان دیدنی است در روستای نایبند به خانه کوچکی برخوردیم که این نقوش از دهه۳۰ بر دیوار و سقف آن به جا مانده است که خود قابل تامل است . اینجا زندگی جاری است و زندگی بی تلاش و همت و حمیت اهالی جاری نخواهد ماند .