منطقه تخت سلیمان و چاه​های آهک ساخته آن

موقعیت

 منطقه تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی، ۳۷ کیلومتری شمال شهر تکاب، و در مجاورت روستای نصرت آباد واقع است و شامل دریاچه تخت سلیمان و عوارض طبیعی اطراف آن، چاه​های آهک ساخته دیو زندان، چاه دریا، و حیاط دریای روستای بِرِنجه است.

معرفی

منطقه تخت سلیمان از مکان​های منحصر به فرد ایران چه از نظر تاریخی و چه از نظر زمین شناسی و وجود پدیده​هایی چون چاه​های آهک ساخته است که کم​تر مورد توجه و بازدید علاقه مندان قرار گرفته​اند. تخت سلیمان سکویی عظیم و بیضوی به قطرهای ۴۸۰ و ۴۰۰ متر، محصول رسوب گذاری چشمه​ای با آب دهی فراوان، و مملو از کلسیم بی کربنات فوق اشباع است.

برجستگی سکو با ارتفاع ۱۵ متر نسبت به زمین​های اطراف آن و دریاچه​ای بیضوی به قطرهای ۹۰ و ۱۴۰ متر در وسط، که آب آن با کندن دو شکاف به زمین​های کشاورزی می​ریزد، به این سکو آن چنان موقعیت ممتازی داده است که حاکمان دوره​های مختلف، پیش از مادها، و سایر سلسله​ها، حتی ایلخانان مغول، را واداشته تا در آن آثاری بنا نهند. اوج رونق تخت سلیمان در زمان ساسانیان بوده است که مهم​ترین آتشکده​هایی که بعد از آن در سراسر ایران بنا نهاده شدند با آتش این آتشکده روشن شده است. دور سکو را برای حفاظت، برج و بارو کشیده​اند و دارای چند دروازه است.

چاه آهک ساخته دیو زندان

این چاه حدود یک کیلومتر از آتشکده فاصله دارد. احتمالاً برای حفظ پاکی و جاودانگی آتش آذر گشسب، دیو، که مظهر پلیدی​ها در آیین زردشت است، به وسیله اهورامزدا در این چاه مخوف دربند و زندانی شده است و به همین جهت به آن نام دیو زندان داده​اند. منظره چاه از بیرون شبیه مخروط ناقصی است که قطر بزرگ آن چسبیده به زمین و قطر کوچک آن دهانه چاه است.

منظره داخلی چاه

دهانه چاه به شکل دایره، قطر آن ۶۵ متر، و ارتفاع دهانه آن از سطح دریا ۲۲۰۰ متر است. عمق چاه از بلندترین نقطه دیواره تا کف، ۱۰۰ متر است. درون چاه شبیه به مخروطی ناقص است که قاعده بزرگ آن به قطر ۶۵ متر دهانه چاه را تشکیل می​دهد و تا عمق ۸۵ متری میله آن تنگ می​شود.

از این عمق تا کف، میله چاه باز می​شود قطر آن در کف به حدود ۸۰ متر می​رسد. در کف چاه و زیر دهانه کوچک، که در عمق ۸۵ متری واقع است، گنبدی به ارتفاع ۱۵ متر قرار دارد که قطر آن تقریباً با قطر دهانه پایینی چاه برابر است. ساختمان دیواره چاه از دهانه تا نیمه چاه، لایه لایه است و از آن به بعد بدنه با لایه​ای از مواد آهکی اندود و صاف می​شود و لایه​ای در بدنه به چشم نمی خورد.

این پدیده​ها به دلایل زمین شناسی به وجود آمده​اند که با اُفت و خیزهای مقدار آب چشمه سازنده چاه و مواد محلول در آن زمان​ها مختلف مرتبط اند.

در این جا به توضیح چگونگی زایش چاه​های آهک ساخته می​پردازیم:

میلیون​ها سال قبل در ته این چاه​ها چشمه​هایی وجود داشته​اند که آب آن​ها محتوی کلسیم بی کربنات فوق اشباع بوده و از آبدهی متوسطی برخوردار بوده​اند. آب چشمه بعد از خروج از درون زمین به اطراف جاری می​شده و به علت تغییر فشار، بخشی از کربن دی اکسید موجود را از دست می​داده و به ازای آن ذره​هایی از کلسیم کربنات رسوب می​کرده​اند. التبه در رسوب گذاری و زایش چاه​ها نیروهای درونی مانند گرمای حاصل از مواد ماگمایی درون زمین و کانی​های منطقه نقش اساسی داشته​اند و نتیجه عملکرد این چشمه​ها زایش چاه​هایی مانند دیو زندان ظرف صدها هزار سال بوده است. سپس بنا به دلایلی آن چشمه​ها از فعالیت بازمانده و چاه​های فعلی باقی مانده​اند.

از درون چاه دیو زندان گاز گوگرد متصاعد می​شود. چنان که باستان شناسان آلمانی بعد از کندن تونلی از بیرون به کف دیو زندان، برای جلوگیری از آلوده شدن محیط اطراف چاه به گاز گوگرد، دهانه آن را مسدود کردند. در حال حاضر به علت وفور گار گوگرد در انتهای دیو زندان فرود و بازدید از کف و زوایای آن توصیه نمی شود.

چاه​های آهک ساخته دریا و حیاط دریا

به فاصله ۵ کیلومتر از تخت سلیمان ۵/۰ کیلومتر از روستای برنجه دو چاه آهک ساخته، که فاصله آن​ها دیواری به ضخامت حدود ۱۰ متر است، قرار دارند. انتهای یکی از چاه​ها مملو از آب است و به آن دریا گفته می​شود، چاه دیگر، که خشک شده است، حیاط دریا نامیده می​شود. چگونگی زایش این چاه​ها همانند زایش دیو زندان است. هر چه دو چاه از یک طرف به کوه تکیه دارند و از طرف مقابل با شیبی تند به رودخانه چهارتاق مشرف اند. چاه دریا دارای دهانه​ای بیضوی به قطرهای ۷۰ و ۲۰ متر است. عمق چاه دریا از دهانه تا سطح آب حدود ۶۰ متر و ارتفاع دهانه چاه از سطح دریا ۲۰۶۰ متر است. بدنه درونی چاه تا عمق ۱۵ متری دهانه لایه لایه و از عمق ۱۵ متری تا سطح آب، صاف و بدون لایه است. میله چاه مانند مخروطی ناقص است که قاعده بزرگ آن در بالا- همان دهانه چاه- و قاعده کوچک آن سطح آب است.

چشمه آهک ساز چمن گلی

چشمه آهک ساز چمن گلی به فاصله ۱۶ کیلومتری شهر تکاب و نزدیک روستای بدرلو قرار دارد. این چشمه فعال است و درون آن جزیره​ای به وسعت ۹۰ متر مربع، پوشیده از علف و نی قرار دارد که بر اثر وزش باد جابه جا می​شود. این چشمه از آبدهی متوسط برخوردار است. (عکس ۹۲)

چاه حیاط دریا

این چاه با چاه دریا یک دیوار مشترک دارد. داخل چاه حیاط دریا استوانه​ای و قطر آن حدود ۳۰ متر است. بدنه حیاط از دهانه تا کف، لایه لایه و کف آن مسطح و افقی است. در کنار دیوار مشترک حیاط دریا با دریا، گودال آبی وجود دارد که ارتفاع آب این گودال از سطح دریا ۲۰۰۰ متر است.

می توانیم نتیجه بگیریم که آب چاه دریا و آب گودال حیاط دریا هم سطح و به هم مربوط اند. بدنه حیاط دریا در بخش مشرف به رودخانه چهارتاق دارای شکافی عمیق و سراسری است که تا نزدیک رودخانه ادامه دارد. احتمالاً زلزله​ای مهیب این شکاف را به وجود آورده و سبب خشک شدن چاه حیاط دریا شده است. با استفاده از کوره راه موجود در بدنه حیاط می​توانیم از دهانه حیاط دریا به کف آن برسیم.