ساسانیان
قلعه دختر(قیز قلعه)
شاید یکی از مهمترین آثار شگفت انگیز معماری کشور در مناطق مرتفع و سخت گذر ایران در دوره باستان که تاکنون ناشناخته مانده قیز قلعه ساوه باشد. عظمت بنا و فلسفه وجودی ساخت آن دراین منطقه به حدی جالب است که میتوان از آن به عنوان یکی از منابع مهم جذب گردشگر بینالمللی به استان مرکزی و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم اشاره کرد. قصر، عبادتگاه ودژ دفاعی قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده که از سه طرف شرق، غرب و جنوب بوسیله صخرههای متعدد دیگری احاطه شدهاست. از نمای شمالی قلعه سه قله صخرهای بلند مشاهده میشود که قصر و قلعه در نوک قلهای که در وسط قرار گرفته ساخته شده و این قلعه از جاده ساوه به همدان و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است. در دو طرف صخره قیز قلعه دو رودخانه کوچک جاری است، رودخانه ضلع شرقی دایمی، اما رودخانهای که در ضلع غربی قرار دارد به صورت فصلی است. نزدیکترین آبادی به قلعه، روستای قیز قلعه است که از منابع آبی این دو رودخانه تغذیه میشود، بعداز قیزقلعه، روستای سرخدهاست که در کنار رودخانه قرهچای قرار دارد و قلعه از روی پل سرخده به راحتی قابل دید است. قلعه از دو بخش اصلی دژدفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد. برای رسیدن به قلعه میتوان باوسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت، و سپس مسافتی حدود ۳۰۰ متر را باید پیاده طی کرد تا به دروازه اصلی ورود به قلعه رسید. دروازه ورودی در ضلعشرقی صخره قرار دارد که بعداز عبوراز رودخانه کوچک، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده میشود. با عبور از این دروازه باید حدود یکصد متر دامنه شیب دار ضلع جنوب شرقی صخره را برای رسیدن به نوک قلعه که ساختمان اصلی قصر(نیایشگاه) قرار دارد را طی نمود، شیب دامنه جنوب شرقی حدود ۶۰ درصد است. تمامی دیوراه صخره به صورت پرتگاه میباشد و هر نقطعهای که احساس میشده میتوان از آن عبور نمود باسنگ و ساروج تا بالای صخره بسته شده است، به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد.
ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت میگرفته که با مهارت ویژهای استتار شدهاند و استتار راه پلهها با ساختن دیورای از لاشه سنگ و ساروج درست در امتداد دیوارههای صخره صورت گرفته است. پنج راهپله پشتی بنا و دو راهپله درغرب بنا که درکنار پرتگاه در ارتفاع چندمتری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاقهای تعبیه شده در دل صخره منتهی میشوند. از پلههای پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده میشده و از پلههای غربی برای وررد و خروج مقامات بهداخل قلعه و حمل آذوقه استفاده میشدهاست. در مقابل راه پلههای غربی و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد که محل رفت وآمد ساکنان قلعه بوده و اتاقهای قلعه تو درتو و بهیکدیگر ارتباط داشتهاند. باتوجه به ارتفاع دیواره و طاقهای فرو ریخته احتمال میرود که بنای قصر دارای طبقه دوموسوم هم بوده و در سمت دروازه ورودی، بنای دیگری وجود دارد که احتمالا برای عبادتگاه مورد استفاده بوده و این مکان دارای محرابی به سوی دشت ساوه (دریاچه قدیمی ساوه) و در جهت خلاف قبله میباشد. در اطراف کاخ اصلی حفرههای متعددی برای ذخیره آب ساخته شده و لولههای سفالی شکسته در این مجموعه یافت شده که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلاب میباشد. بنای قیز قلعه کاملا بر دشت ساوه مسلط بوده ودارای چهار برج دیدهبانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شدهاست. اما از نظر قدمت و کاربرد بنا، بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات بهعمل آمده درخصوص قلعههای دختر ساخته شده درایران میتوان به سوابق معابد آناهیتا و مهر پرستی ایرانیان اشاره نمود. بر اساس این تحقیقات، قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید در پیش از اسلام و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده، محراب ساخته شده بر روی دریاچه قدیمی ساوه در قلعه این احتمال را بیشتر میکند. بنای تاریخی قیز قلعه در تاریخ ۹/۲/۱۳۸۲ به شماره ۸۶۰۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدهاست. از دیگر قلعههای تاریخی استان مرکزی میتوان به قلعههای حاج وکیل اراک، آردمین غرق آباد در ۵۶کیلومتری جاده ساوه به همدان، الویر روستای ساوه، اسماعیلیه بر روی کوه قرهداغ در ۳۵ کیلومتری جنوبغربی ساوه، جمشیدی نیمور محلات، آقاخان محلاتی شهر محلات و خسروانی محلات اشاره نمود.
آبشار بان گنبد
آبشار بان گنبد در استان ایلام واقع است. آبشار بان گنبد در جنوبی ترین منطقه عشایری سرابباغ و در ابتدای آبریز بخش کلات مورموری قرار دارد. رودخانه بان گنبد به عنوان شریک و خروجی رودخانه دویرج آبدانان که در محاوره محلی به (خرگهی) معروف است، پس از گذشتن از روستاهای سرپله، ماهوته و زمین ها و ارتفاعات کاسه ماس، مناطق عشایری شلت، هل هله و زنگل ماهی، آبشار طبیعی و دل انگیز بان گنبد را در یک منطقه بکر و جذاب بوجود می آورد.این آبشار در ایام زمستان و فصل بارندگی از حجم آب زیادتری برخوردار است و با وجود نبود راه دسترسی مناسب سالانه میزبان جمع زیادی از گردشگران، ورزشکاران و کوهنوردان است. این آبشار در ۳۰ کیلومتری جنوب آبشار ماهوته و در ۲۰ کیلومتری جنوب آبشار له ریو قرار گرفته است.
منطقه عشایری و پر جاذبه بان گنبد در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی آبدانان قرار دارد و به عنوان یکی از آثار ماندگار دوره ساسانیان، در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی و فرهنگی ثبت شده است.در این حال نداشتن جاده مناسب، فقدان اعتبار مورد نیاز برای ایجاد امکانات رفاهی و نا آشنایی مردم با این اثر طبیعی باعث شده مسافران و گردشگران سایر استانها از طراوت این آبشار بزرگ و دلربا محروم باشند. زلالی و شفافیت آب، بکر بودن فضاهای پیرامونی، تمیز و بهداشتی بودن، سرسبزی و پوشش های متنوع گیاهی منطقه و همچنین وجود پرندگان و آبزیان متنوع و رنگارنگ از مهمترین مزیت ها و داشته های آبشار بان گنبد آبدانان است. عمق زیاد، ارتفاع مطلوب، وجود سنگواره های رنگین، ماهیان گوناگون و آبزیان مهاجر و طبیعت سنگی از دیگر جذابیت های کم نظیر آبشار بان گنبد است. آبشار بان گنبد پس از آبشارهای ماهوته و میانه وار سومین آبشار بکر و دلپذیر این شهرستان است. شمار زیادی از مردم استان ایلام در طول سال برای دیدن این آبشار به منطقه مسافرت می کنند.
روستای اکبرآباد
محل زندگی مردم در گذشته در جنوبی ترین نقطه اکبرآباد یا همان «قلعه» بوده است. محدوده قلعه قدیم از حسینیه کنونی به سمت پایین یعنی از سمت جنوب به مدرسه دبیرستان دخترانه کنونی و از سمت غرب به باغ منتخب که در مجاور جاده اکبرآباد-کوار که هنوز آثاری از آن باقیست و از سمت شرق به باغ لشکری که حدوداً در انتهای کوچه افسران قرار داشته است ختم می شده است. قلعه قدیم دارای درب چوبی بزرگی بوده که در شمال قلعه یعنی تقریبا در کنار حسینیه کنونی وسط خیابان امام حسین(ع) قرار داشته است که هنگام غروب آفتاب درب قلعه بسته و هنگام طلوع خورشید باز می شده است. یک نفر نیز مسئول این درب بوده است که به وی دروازه بان می گفته اند و در کنار درب ورودی، داخل قلعه اتاقک کوچکی محل اسکان او بوده است. در دو طرف درب ورودی، دو برج اصلی وجود داشته و نیز در شرق و غرب و جنوب قلعه نیز هر کدام دو برج و همچنین در چهار گوشه نیز ۴ برج بوده است. قلعه مجموعاً ۱۲ برج داشته است که هر کدام از برج ها نامی ازبزرگان بر روی آن بوده است. مثلاً برج واقع بر گوشه ی جنوب شرق به برج بی بی خاتون معروف بوده است و در هر کدام از این برجها خصوصاً در هنگامی که احتمال هجوم و غارت زیاد بوده از هر فامیلی دو نفر با تفنگ (تفنگچی) نگهبانی می داده اند که مجموعاً ۲۴ نفر می شده اند و هنگام بروز خطر با فریاد یکدیگر را آگاه می کرده اند. از لحاظ فیزیکی قلعه بسیار مستحکم بوده چرا که بلندای دیوار حدوداً ۵ متر و قطر آن ۱ متر بوده است و گویا در یک هجوم سراسری به روستا های منطقه تنها قلعه ی اکبر آباد به دلیل استحکام خاص از تعرض مصون می ماند و در اطراف قلعه نیز به خاطر استفاده از گل آن برای تعمیر و اصلاح قلعه خندق هایی ایجاد شده بوده است که به گفته ی بعضی حتی آب را به داخل آن هدایت می کرده اند تا غارتگران نتوانند به راحتی نفوذ کنند. هم چنین در داخل قلعه نیز هر فامیلی جای مشخصی برای زندگی داشته اند و…n
آب قلعه قدیم اکبرآباد : شاید تا به حال این سوال براتون پیش آمده باشد که آب آشامیدنی و کشاورزی اکبرآباد چگونه و از کجا تامین می شده است؟ برای جواب این سوال باید کمی به عقب برگردیم . از دوران باستان تا کنون مهمترین و اولین عامل یکجا نشینی و پیدایش روستاها و شهرها آب بوده که همین عامل در پیدایش قلعه اکبرآباد سهم بسزایی داشته است.در دوران حکومت ساسانیان بر روی رودخانه قره آقاج بندی ساخته شد ( امروز آن را به اسم بند بهمن می شناسیم) که آب منطقه کوار را تامین می کرده و آب روستای اکبرآباد هم از طریق بند اکبرآباد تامین می شده است. ولی بخاطر موقعیت جغرافیایی خاص منطقه مجبور به حفر و ایجاد رشته قنات بوده اند تا بتوانند آب را به کل روستاها برسانند. برای تامین ورساندن آب به اکبرآباد بدین صورت بوده که آب یکی از رشته قنات ها در نزدیکی روستای زیجرد دو قسمتی می شده که یک مسیر آن مستقیماً زمینهای لشکری را تحت پوشش قرار می داده است.آب قنات از طرف غرب زمین های پلاک ۲۲۷(ارباب سفلی) بر زمین جاری می شده که معروف به جوی تُله چُغا بوده و از کنار راه قدیمی اهرکی به سمت مشرق(اکبرآباد) حرکت می کرد، که در این مسیر زمین های پسّوان و اطراف پاسگاه قدیم(کنار قبرستان کنونی) را تحت پوشش خود قرار می داد و سپس از مسیر راه خفری قدیم به سمت اکبر آباد سرازیر می شده. تا اینکه به آب انبار قلعه که در کنار حسینیه اباالفضل(ع) قرار داشته می ریخته و بعد از پر شدن آب انبار و آبیاری دو باغ بزرگ که در دو طرف قلعه واقع بوده و آبیاری زمین های کشاورزی همان اطراف به سمت زمین های لشکری که به تل دزد مشهور می باشد ادامه مسیر می داده است.ذکر این نکته لازم است که به خاطر ارتفاع بالاتر اکبرآباد نسبت به ارباب بوده است که آب مستقیماً به سمت اکبرآباد روانه نمی شده است.به همین دلیل آب به طرف راه اهرکی که شیب بالاتری داشته حرکت میکرده تا وارد قلعه اکبرآباد شود.
آتشکده موشکان
آتشکده چهار طاقی سرابله مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان شیروان و چرداول، بخش مرکزی، روستای موشگان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۹۸۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا از ساروج و سنگ ساخته شده است. در طول سالیان این بنا تخریب گشت ولی در سال ۱۳۸۲ توسط سازمان میراث فرهنگی استان ایلام مرمت شد.
پل بکان
پل بکان مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان بهبهان، بخش مرکزی، دهستان حومه، روستای امام رضا (ع)، روی رودخانه مارون واقع شده و این اثر در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۲۶۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قسمت بیشتر این پل که در محل قدیمی شهر ارجان قرار دارد زیر آب رفته است و فقط قسمت کمی از آن مشخص است و متاسفانه در حال تخریب است. این پل که از جمله اولین آثاری است که در شهرستان بهبهان به ثبت رسیده در حال حاضر ستون هایی برجا مانده است.