موقعیت مسجد دو مناره : مسجد دو مناره سقز واقع در محله میان قلعه سقز و در دامنه یگانه تپه تاریخی داخل شهر ؛ یعنی نارین قلعه ، و در واقع در بافت قدیم شهر ، در خیابان امام خمینی و پشت حسینیه سقز ، قرار دارد . این مسجد در محیطی آزاد ساخته شده ، و از هر طرف باز است . از طرف شمال به یک کوچه سه متری محدود به تپه قلعه قدیم نارین قلعه و خیابان امام ، و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد . در جهت غرب به یک گذرگاه چهار متری ، و از طرف شرق نیز به یک کوچه یک متری محدود است . این مسجد در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبتی ۲۶۰۰ ، جزء آثار ملی کشور به ثبت رسید.

ارزش تاریخی مسجد : بنای مسجد طبق روایات محلی ، به زمان شیخ حسن مولان آباد ، از عرفای حکیم ریاضیدان مشهور عصر افشاریه ، بر می گردد . هنگام عزیمت نادرشاه افشار به بغداد  وی از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شیخ حسن مولان آباد برای ساخت مسجدی برای اهالی شهر سقز . نادرشاه دستور ساخت این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز داد . در حال حاضر نیز برخی از اهالی منطقه به این مسجد ، مسجد شیخ حسن مولان آباد می گویند . از نشانه ها و دلایل صحت این مدعا ، این است که در این سفر ،نادرشاه دو عصای مرصع و یک سفره منقوش زیبای چرمی را نیز به شیخ حسن هدیه می دهد . این وسایل در حال حاضر ، در قریه مولان آباد ، که آرامگاه این عارف عالی رتبه در آن قرار دارد . نگهداری می شود . همچنین ، یک جلد کلام ا… مجید خطی در مقبره شیخ حسن است ، و تاریخ آن به اواخر دوره افشاریه دلالت دارد . همچنین با توجه به کاشیکاریهای این مسجد که بیشتر مربوط به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است و خصوصیات آن دوران را دارد می توان به طور قطع مطمئن شد که بنا مربوط به دوره افشاریه است ، و در دورانهای بعدی مرمت شده و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته شده است .

شرح بنای مسجد : مسجد دو مناره سقز ، پلانی تقریبا مربع شکل دارد . در ساخت این مسجد ، از مصالحی مانند : خشت خام ، ملات گل ، سنگهای لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است . ورودی اصلی این مسجد ، در ضلع غربی قرار گرفته است . این در ورودی ، سر در آجری با بافت گره چینی آجر و کاشی زرد رنگ دارد ، که معرف دوره زندیه است . بعد از در ورودی ، یک دالان ارتباطی برای رسیدن به شبستان مسجد قرار دارد . ابعاد این دالان ارتباطی ، حدود ۳ در ۵/۳ متر است ، که از همین دالان به وسیله نه پله می توان به پشت بام مسجد رسید. پله های این راه ارتباطی ، بدین صورت ساخته شده اند که از چوبی جهت لبه پله استفاده نموده ، و برای ساخت پله ها پشت این لبه چوبی را به وسیله سنگهای لاشه ، خشت خام و اندودکاه گل پر کرده اند. شبستان مسجد دقیقا در ضلع شرقی این دالان قرار دارد ، که از طرق درگاه جداگانه می توان به آن را ه یافت . ابعاد این شبستان ، حدود ۱۰ در ۱۲ متر است .. سقف این شبستان با ارتفاع ۲ متر و ۸۰ سانتیمتر ـ همانند بیشتر مساجد آن محل ـ بر روی چهار ستون چوبی تقریبا مدور با سر ستونهای چوبی مشکل ، تکیه داده است . پشت بام این مسجد تا سال ۱۳۶۴ ،کاهگلی بود ؛ که در آن سال با همت اهالی محله ، اندود کاهگل برداشته و پشت بام بنا آسفالت شد . قطر ستونهای این بنا در حدود ۳۵ سانتیمتر است . که بر روی پایه ستونهایی سنگی با همین قطر قرار دارند. در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی ، محراب مسجد جلب توجه می کند . این محراب ، بافت قدیم خود را که همان طاق هلالی باشد ، حفظ کرده است . البته به دلیل اینکه در سال ۱۳۷۸ همه مسجد گچکاری مجدد شد ، تغییراتی در تزیینات و مشخصه های آن به وجود آمد ؛ به طوری که امروزه فقط محرابی هلالی مشاهده می شود که بر بالای آن “ بسم ا….  الرحمن الرحیم ” با گچ ، قالب گیری شده است . در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب ، دو راه ارتباطی دیگر که دقیقا شکل محراب را دارند ، برای راه یافتن به ایوان جلوی مسجد ، تعبیه شده است . قطر دیوارهای این مسجد ،حدود یک متر و ۷۰ سانتیمتر است ، که در ضلع جنوبی و داخل محراب ، بوضوح می توان آن را مشاهده کرد . راز استحکام و پایداری بنا از دوره افشاریه تاکنون ، بدون تردید همین ضخامت و ستبری دیوارهای آن است . در ضلع شرقی شبستان ، شش تاقچه با اندازه های متفاوت قرار گرفته است ، که از ان برای نگهداری مصحفها و وسایل دیگر مربوط به مسجد استفاده می شود .. در این ضلع ، همچنین یک در ارتباطی به اتاق در ضلع شرقی مسجد که برای انباری از آن استفاده می شود ، تعبیه شده است . در ضلع شمالی شبستان و در زمانهای قبل ، سکویی وجود داشت که احتمالا کاربرد آن برای این بود که بچه هایی که در نماز یومیه شرکت می کردند ، بالای آن نمازشان را به جا می آوردند و می توانستند امام جماعت مسجد را ببینند. این سکو در حال حاضر وجود ندارد . در این ضلع در سال ۱۳۷۹ ، شومینه ای ساختند که بیشتر جنبه تزیینی دارد . و از آن استفاده چندانی نمی شود در این ضلع شبستان بجز این شومینه ، دیگر هیچ گونه عنصر تزیینی ، همانند تاقچه یا عناصر دیگر ، دیده نمی شود . در ضلع غربی شبستان ، چهار تاقچه با اندازه های متفاوت ساخته شده اند ، که همان کاربرد تاقچه های ضلع شرقی را دارند . تاقچه هایی که از آنها نام برده شد ، به دلیل متاخر بودن گچکاری مسجد ، مشخصه بارزی ندارند که بتوان آن را بر شمرد . فقط ، تاقچه هایی اند معمولی با شکل تقریبا مستطیلی ، که البته دیوارهای اضلاع شبستان را از یکنواختی بیش از حد خارج کرده اند . در ضلع غربی مسجد علاوه بر دالان ارتباطی به شبستان اصلی مسجد ، دو اتاق دیگر نیز وجود دارد که در ادوار پیشین ، محل سکونت طلبه های دینی و محل درس خواندن آنان بود . در حال حاضر ، کاربری این دو اتاق عوض شده ؛ به طوری که یکی از اتاقها به وضو خانه تبدیل شده ، و اتاق دیگر نیز خالی مانده است . راه ارتباطی به این اتاقها ، از داخل شبستان است . از طریق اتاق اول ، می توان به اتاق دوم راه یافت . احتمالا ، از ایوان جلویی مسجد ، به عنوان مصلای تابستانی استفاده می شد . به دلیل اینکه این مسجد همانند اغلب خانه های این منطقه بر سطحی شیبدار بنا شده است ، معماران اولیه آن برای اینکه بتوانند مسجد را بر روی سطحی مسطح بنا کنند .مجبور شدند در جلویی مسجد سکویی از سنگهایی لاشه با ارتفاعی در حدود ۴ تا ۵/۴ متر بنا نمایند ، و سپس مسجد را بر روی این سکوی سنگی بنا کنند . ایوان جلوی مسجد ، دقیقا بر روی این سکوی سنگ چین ساخته شده است . ابعاد این ایوان ۸۰/۴ در ۱۶ متر می باشد . که با شبستان اصلی مسجد دارای بامی در یک سطح است . این ایوان در ضلع غربی ، همانند خود مسجد ،در مجزایی دارد . بر بالای این در ورودی ، سر دری با بافت گره چینی آجر و کاشی هست ، که در آن عبارت : “ علی مدد”  نقش شده است . علاوه بر این در ورودی را می توان از طریق محراب و درهای جانبی آن ؛ یعنی از داخل شبستان مسجد ، به این ایوان راه یافت در ضلع جنوبی این ایوان ، شش ستون چوبی با سر ستونهایی دقیقا مشابه ستون و سر ستونهای داخل شبستان تعبیه شده است . که بار سنگین سقف ایوان را به دوش می کشند . کف این ایوان ، تقریبا ۵۰ سانتیمتر از کف شبستان اصلی مسجد پایین تر است . به همین دلیل ، ستونهای آن نیز در حدود نیم متر از ستونهای داخلی شبستان بلندترند . نکته قابل توجه در این ایوان ، این است که برای پوشاندن سقف آن ، از چوبهای یک پارچه ای به طول تقریبی پنچ متر استفاده شده است . علاوه بر ستونهای چوبی در این قسمت ، نرده چوبی نیز با طرح ساده برای جلوگیری از پرت شدن افراد از ایوان به پایین مسجد ، تعبیه شده است . کل این مجموعه ایوان ، جلوی مسجد نمایی بسیار دیدنی و زیبا بخشیده است . همین بافت جلویی مسجد ، آن را در میان مساجد منطقه کردستان و شاید هم ایران متمایز کرده است . در ضلع شرقی ایوان ، مقبره یکی از امامان جماعت مسجد ، به نام سید حکیم ، قرار دارد . مردم برای تبرک و زیارت ، هر روزه آنجا می روند.

 گلدسته های مسجد : موقعیت دو گلدسته بسیار زیبای این مسجد ـ که وجه تسمیه مسجد نیز شده اند ـ بدین صورت اسست که دو گلدسته در ضلع شرقی و غربی مسجد ، و دقیقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند . هر دو گلدسته ، به صورتی بنا شده اند که نیمی از آنها داخل دیوارهای مسجد قرار دارد ، و نیمه دیگر آن نیز بیرون است. برای ساخت مناره ها در پی ، از سنگ استفاده شده و برای بدنه ، کلا آجر و کاشیهای معقلی رنگی به کار رفته است . این گلدسته ها با استفاده از کاشیهای معقلی و با نقوش زیبای هندسی ، تزیین شده اند . البته ، تزیینات کاشیکاری دو گلدسته ، متفاوت است . و در کل گلدسته ضلع غربی تزیینات بیشتری دارد. برای ورود به داخل گلدسته ها ، از پشت بام و از طریق دریچه کوچکی که با یک فرم در هر دو مناره تعبیر شده است ، می توان به داخل مناره ها راه یافت ، انتهای مناره ها با شش ستون استوانه ای کوچک و با ارتفاع تقریبی یک متر ، به سقف مناره ها منتهی می شود. ارتفاع گلدسته ضلع غربی از سطح پشت بام ، حدود ۵ متر و ۳۰  سانتیمتر است ، و۲ متر و ۸- سانتیمتر قطر دارد ، که با ۱۱ پله ، می توان به بالای آن راه یافت . گلدسته ضلع شرقی نیز ارتفاعی حدود ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر ، و قطری حدود ۲ متر و ۶۰ سانتیمتر دارد ، که راه ارتباطی بر بالایی آن نیز از طریق ۱۲ پله ممکن می شود گلدسته ضلع غربی ، ۱۵ سانتیمتر به طرف کوچه غربی مسجد منحرف می باشد. در ادوار پیشین مؤذن برای اذان گفتن به بالای این مناره ها می رفت تا صدایش به گوش همه محله برسد . اما در حال حاضر ، این رسم منسوخ شده است ، و مناره ها این کاربرد خود را از دست داده اند .

حوضخانه مسجد : حوضخانه این مسجد در منتهی الیه ضلع جنوبی مسجد و مجزا از آن ساخته شده است . از طریق ۱۴ پله مرمرین سفید که در غرب مسجد ساخته شده اند ، می توان به آن راه یافت . این حوضخانه از نظر معماری ، اهمیت فراوانی دارد و همزمان با بنای اصلی مسجد ، ساخته شده است . پلان کلی ساختمان هشت متر است ، که اضلاع چهارگانه ان در انتهای دیوارها  ، به وسیله چهار فیلپوش متوسط ،به سقفی گنبدی با قطر تقریبی ۵ متر منتهی می شود. برای روشنایی داخل نیز در اطراف گنبد ، روزنه های مدوری تعبیه شده است . که براحتی روشنایی داخل حوضخانه را تامین می کند . در ساخت این بنا نیز همانند مسجد در پی ، از سنگ و برای بدنه ، از آجر استفاده شده است . کف این حوضخانه ، سنگ فرش زیبایی دارد . در چهار طرف حوض نیز چند عدد سنگ خارای میان تهی برای نشستن کسانی که وضو می گیرند ،گذاشته شده است . شبکه آبرسانی حوض و آبریزگاهها در قدیم ، بدین صورت بود که آن کاریز به وسیله جوییهای سنگی ، به داخل حوض سرازیر می شد . این آب از داخل حوض نیز دوباره به وسیله جوییهای سنگی ، به ترتیب از آبریزگاهها عبور می کرد و در انتها ، به بیرون محوطه آبریزگاهها و حوضخانه سرازیر می شد . این شبکه در حال حاضر ، آبریزگاهها را شامل نمی شود . فقط حوضخانه از آب بسیار گوارا و روشن کاریز تغذیه می کند ، و در آبریزگاهها از آب شهری استفاده می شود . بنابر اظهارات معتمدان محل ، در کنار این حوض ، در اتاق مجزا حوض دیگری نیز وجود داشت که برای غسل کردن نمازگزاران و تطهیر اموات ، از آن استفاده می شد . این حوض بعدها برای گسترش آبریزگاهها ، از بین رفت . در گوشه های دیوار این حوضخانه ، به تناوب هر شش ردیف آجر ، تیکه های چوب دقیقا به ضخامت  آجرها کار گذاشته شده تا فشار دیوارها را مهار کند و از ترک خوردن دیوارها جلوگیری شود .

عناصر تزیینی : عناصر تزیینی به کار رفته در داخل این مسجد ، همان تاقچه های گچکاری شده ، شومینه ضلع شمالی ، شبستان و سرستونهای چوبی به کار رفته در مسجد است . دیوارهای بیرونی مسجد ، با استفاده از طاقنما های آجری تزیین شده است . در هر طاقنما ، مقدار زیادی شمسه کلوک معقلی ، به طور ساده یا چهار لنگه با ترکیب زیبایی به کار رفته است . از دیگر عناصر تزیینی ، سرو معقلی می باشد که همه این عناصر تزیینی . بر روی زمینه آجری با بافت ساده یا حصیری نقش شده است . کاشیهای معقلی که برای تزیین به کار رفته اند . شامل چهار رنگ : سفید ، آبی ، زرد و سیاه است.

 کاربری بنا : درباره کاربری بنا و نوع بهره برداری از آن ، باید ذکر کرد که از این مسجد از ابتدای ساخت ، به عنوان پایگاه مذهبی و اجرای فرییضه پنجگانه نماز جماعت استفاده می شده است . همچنین ، طلبه های علوم دینی نیز برای طلب علم ، پیش ماموستا و روحانی این مسجد می آیند و مدارج علوم دینی را کسب می کنند . همچنین ، از طرف سازمان میراث فرهنگی استان کردستان پیشنهاد شده است که از این مسجد در آینده ، به عنوان کتابخانه دینی و مذهبی نیز استفاده شود.