مجموعه کلیسای مریم و هاکوپ مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، محله جلفا، خیابان نظر شرقی، میدان بزرگ واقع شده و در حال حاضر خیابان توحید از مجاور آن عبور میکند. این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۶۴۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کلیسای هاکوپ مقدس در محوطه کلیسای مریم مقدس قرار دارد دارای سالنی منفرد با محراب مستطیل شکل و سه گنبد کوچک است که گنبد میانی دارای گریل ۸ ضلعی است. دیوارهای کلیسا تا ارتفاع ۱٫۳۵ متر دارای تزئیناتی با کاشی لعاب دار هستند .که یادآور هنر معماری قرن ۱۷ میلادی ایران می باشد.بخش بالایی دیوار به سبک شرقی- اروپایی متمایل به سبک ایتالیایی می باشند. کلیسای هاکوپ، یا کلیسای یعقوب مقدس، قدیمی ترین کلیسای شهر اصفهان است. سال ساخت این کلیسا ۱۶۰۶ میلادی است.در سال ۱۶۱۳ میلادی در اطراف این کلیسا، ساختمان کلیسای مریم مقدس را ساخته اند و در حال حاضر کلیسای هاکوپ در داخل کلیسای مریم مقدس و در ضلع شمالی آن قرار دارد. پلان اولیهٔ کلیسا به شکل صلیب بوده که به علت تخریب بازوی جنوبی آن در۱۸۴۳م به شکل مستطیلی در جهت شرقی ـ غربی با ابعاد ۲/۱۲ x 9/3متر درآمده. سه گنبد کوچک قوسی شکل آن و سقف بنا بر روی قوس هایی تکیه کرده اند تکیه کرده اند که بر روی ستون های پهن متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارند. از سه گنبد کوچک بنا گنبد میانی نسبتاً بزرگ تر است. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی با گچ و دیوارهای خارجی با کاهگل پوشانده شده اند. در بالای ورودی اصلی کلیسا نیز دو کتیبه به زبان ارمنی مربوط به۱۶۰۷م وجود دارد.

کلیسای مریم مقدس که به نام کلیسای ” زور زور” نیز معروف است در استان آذربایجان غربی،شهرستان ماکو و در ۱۲ کیلومتری شمال غرب قره کلیسا قرار دارد. بنای اولیه آن در دره بستر رودخانه قره سو و به ارتفاع ۵۰ متر بالاتر از سطح دره قرار داشته است ولی بعلت اینکه پس از آبگیری سد بارون ممکن بود در عمق دریاچه پشت سد قرار بگیرد توسط سازمان میراث فرهنگی و همکاری شورای خلیفه گری ارامنه آذربایجان تماما به ارتفاعات کنار دریاچه منتقل و در آن نقطه مجددا بازسازی گردید. بعلت تحولات پایان قرن سیزدهم میلادی در منطقه غرب آسیا موجودیت حکومت مستقل ارامنه سیلیسیه به خطر افتاد وآنان بعلت اینکه حامی و هم پیمانی نداشتند امید به مساعدت و یاری اروپائیان بستند. پاپ رهبر کاتولیکها با دنبال کردن این هدف که کلیسای ارمنی را تحت سلطه خود درآورده و آنها را به پیروی از کلیسای کاتولیک مجاب کند پیشنهاد قبول دین کاتولیک توسط ارامنه و قبول رهبریت پاپ بر کلیسای ارمنی را به شرط کمک اروپائیان به ارامنه ارائه نمود. هتوم دوم پادشاه سیلیسیه و نیز گروهی از درباریان وی و همچنین رهبر کلیسای ارامنه (که مقر آن شهر سیس پایتخت سیلیسیه بود) به امید دریافت کمک از اروپائیان این پیشنهاد را پذیرفتند در حالیکه این تصمیم آنها با موجی از مخالفتهای مرکز مذهبی ارامنه، بخصوص در داخل خاک ارمنستان، مواجه شد. جاثلیق آناوارزتسی با هدف جلب حمایت مراکز مهم مذهبی ارامنه هیئتهایی به دیرهای تادئوس مقدس (قره کلیسا)،داتو،بجنی،گلازور و غیره فرستاده اسقفهای این مراکز را تشویق به پیروی از فرامین خود نمود ولیکن اکثر مراکز علمی و مذهبی فوق از دستور وی تمکین نکردند به استثنای اسقف وقت دیر قره کلیسا که از فرمان جاثلیق پیروی نمود. اسقف دیر که برادر حاکم وقت ماکو بود با قدرتی که در دست داشت توانست در اجرای فرمان جاثلیق به موفقیتهایی دست یابد که البته این موفقیتها زودگذر بودند. قره کلیسا برای تبلیغ دین کاتولیک میتوانست برای جاثلیق پایگاه مهمی را فراهم آورد لذا برای گسترش فعالیت ازاروپا میسیونرهای فرانسیس به این منطقه اعزام گردیدند که در ابتدا در این دیر مستقر شده و این کار آنها با واکنش شدید ارامنه منطقه و مراکز مذهبی مختلف ارامنه ارمنستان مواجه شد.

جهت از میان بردن این تنشها و همچنین با هدف ایجاد یک مرکز علمی و مذهبی برای آموزش روحانیان در جهت اشاعه فرقه کاتولیک بخصوص اینکه دو مرکز علمی مذهبی مهم ارامنه یعنی گلازور و داتو در راه مخالفت با آنان تمامی تلاش خود را برای ممانعت از گسترش آن بکار گرفته بودند با همت اسقف زاکاره از سال ۱۲۹۸ میلادی کار ساختن کلیسای مریم مقدس در زورزور با ساختمانهای مربوطه به منظور تاسیس یک مرکز علمی و مذهبی آغاز گردید. امور ساختمانی این کلیسا در سال ۱۳۱۴ میلادی به پایان رسیده و میسیونرهای فرانسیس به این مرکز جدید نقل مکان نمودند. با تبلیغ و اشاعه این موضوع که با قبول پاپ بعنوان رهبر کلیسای ارمنی و ادغام کلیسای ارمنی در کلیسای کاتولیک اروپائیان به کمک ارامنه آمده و آنان را از یوغ تسلط مغولها نجات خواهند داد برخی از روحانیان ارمنی نیز به مرور تحت فرمان چاثلیق در آمدند که یکی از آنان هوانس زورزورتسی بود . وی ازفارغ التحصیلان مرکز گلازور بود. هوانس مسئولیت مرکز علمی مذهبی زورزور را به عهده گرفته و نقش بسیار مهمی در ارتقاء کیفیت آموزشی این مرکز ایفا نمود. به منظور کمک به او و توسعه این مرکز مبلغین سرشناس فرانسیس همچون فرا بونسیوز نیز از اروپا به وی ملحق گردیدند. هوانس زورزورتسی علاوه بر اینکه یک روحانی برجسته بود خود معلم، فیلسوف، نویسنده و مترجم نیز بود و در طی سالهای فعالیت خود در مرکز علمی زورزور توانست آن را به یک مرکز مهم آموزشی در منطقه تبدیل کند. وی طی این سالها مقالات و کتابهای بسیاری را ترجمه نموده و کتابهای دیگری نیز در خصوص رسالت حضرت دانیال، انجیل متی و غیره به رشته تحریر در آورده است که اکثر این کتب در مرکز نگهداری کتب خطی ایروان نگهداری میشود. در سال ۱۳۱۷ میلادی به منظورسرعت بخشیدن به روند اشاعه دین کاتولیک در میان ارامنه پاپ دستور داد تا میسیونرهای دومینیکن در دیر زورزور مستقر شوند. مسیونرهای دومینیکن با مرکزیت دیر زورزور موفق به تاسیس شش مرکز دینی دیگر در مناطق ارمنی نشین آذربایجان از جمله تبریز و مراغه شدند. طی سالهای فعالیت مرکز علمی مذهبی زورزور تعداد ۱۲ روحانی از میان روحانیان فارغ التحصیل توانستند در کلیسای کاتولیک به شهرت جهانی دست یابند که از آن جمله اند اسقف اسرائیل و اسقف هوانس که این فرد در سال ۱۳۳۰ میلادی بعنوان اسقف اعظم و مسئول مرکز علمی دیر کرنا که مرکز مهم کلیسای کاتولیکی در منطقه نخجوان بود را بدست آورد. در سال ۱۳۳۸ میلادی و بعد ازفوت هوانس زورزورتسی این مرکز علمی وسعت فعالیت قبلی خود را نداشت بخصوص بعد از اینکه میسیونرهای دومینیکن به دیر کرنا در نخجوان نقل مکان نمودند. از این رو از این تاریخ به بعد دیر زورزور به یک مرکز مذهبی تبدیل گشت که تا اوایل قرن ۱۷ میلادی و اوج جنگهای ایران وعثمانی به فعالیت خودادامه داده و از این تاریخ به بعد بتدریج متروکه میگردد. پلان کلیسای مریم مقدس هم از داخل و هم از خارج صلیبی شکل بوده و دارای گنبدی ۱۶ ضلعی با چهار نورگیر میباشد. به غیر از نورگیرهای ساق گنبد چهار نورگیر در چهار دیوار بنا شده و تنها ورودی کلیسا از سمت غربی آن میباشد. مصالح بکار رفته در کلیسا سنگ خوش تراش و ملاط میباشد. پس از تغییر مکان کلیسا به بالای بلندی مشرف به دریاچه آن را بر روی صفه ای بنا نموده و آن قسمتهایی از کلیسا را که در محل نخست خود تخریب شده بود با استفاده از سنگهای جدید مرمت نمودند.