مسجد جامع میبد مجموعه ای از چند مسجد است که گونه های فضایی متنوعی را با طرحهای چندگانه عرضه می نمایند . این مسجد از نوع مساجد ایوان دار مرسوم در منطقه یزد است که از صحن مرکزی ( حیاط ) رو باز با طرح تکرار طاقنما در بدنه ها، و فضاهایی چون گنبد خانه و ایوان وسیع و بلند و شبستان های کناری به عنوان بخش تابستانه در جهت قبله و شبستان های زمستانه ( یا گرمخانه ) در سه جهت دیگر تشکیل شده و ورودی اصلی آن با سر در نسبتاً بلندی از طرف کوچه شرقی ، با گذر از یک فضای تقسیم ( هشتی ) به صحن باز می شود.مسجد کوچک حاجی حسنعلی در نبش شمال شرقی مجموعه ، دارای صحن طاقنما دار و شبستانی در جهت شمال می باشد که به فضای مخروبه پشت، متصل است . مسجد حسنی ( امام حسن ع ) در شمال غربی مجموعه دارای گنبد خانه ای است، با دو ردیف شبستان در جهت غرب و شرق و یک ردیف در جهت شمال که ورودی این بخش، نیز از همین جبهه است. فضای بدون ساخت وساز غربی نیز در گذشته محل مسجدی بوده که اکنون وجود ندارد . به طورکلی ساختمان کهن مجموعه با خشت و گل بنا گردیده وچندان تنوع مصالح ندارد. پوسته داخلی ایوان ، پیشانی سرپایه های نمای صحن، در چهار طرف و پوسته بیرونی گنبد، با طرحهای ساده هندسی آجری کارشده است . حداقل آرایه ها در فضای معماری اصیل مسجد به چشم می خورد . بر کتیبه کاشی معرق که در بدنه داخلی محراب ، انتهای گنبد خانه نصب است تاریخ ۸۶۷ ه. ق و نام دوازده امام و بر کتیبه چوبی درب ورودی تاریخ ۳ ه. ق و آیه ای از قران نگاشته شده است. مسجد جامع میبد بنا به نوشته های تاریخی و مستندات معماری و باستان شناسی ، از جمله مساجد کهن تمدن اسلامی ایران محسوب می شود . بنیان مسجد ، مربوط به حدود سده دوم هجری است که شواهد و مدارک حکایت از طرح مسجدی شبستانی با صحن و فضای سر پوشیده دارد . عمق شبستان در جهت قبله برابر با دو فرش انداز بوده و نبش پایه ها، نیم ستون هایی داشته که قوس های باربر بر آنها استقرار داشته است. مسجد این زمان در کنار مساجد کهن نخستین فهرج ، ساوه ، اصفهان ، دامغان و یزد قرار می گیرد .

همزمان با تحولات معماری در گستره تمدن ایران و وارد شدن عناصر فضایی ایرانی ، در طرح فضایی و نقشه مسجد جامع میبد نیز، تغییر ایجاد شد . به این صورت که بنا از طرح شبستانی به مسجدی گنبدی و ایوان دار تبدیل شده و به سوی غرب گسترش پیدا کرد و مناره ای قطور و بلند در انتهای ضلع شمالی به مجموعة فضایی افزوده گردید . ( در حدود سده ششم هجری) اما گسترش تاریخی بنای مسجد جامع پس از سدة هفتم اتفاق افتاده است . گنبد خانة خشتی و شبستان اطراف آن که به نام امام حسن (ع) شهرت دارد ،در شمال غرب به مسجد افزوده و فضای پشت مناره نیز جزء بخش سر پوشیده مسجد شد. مسجدی ایوان دار در سمت غربی مسجد قدیم الحاق گردید که آخرین حد گسترش فضایی بوده که تا چند سال پیش نیز آثار آن در زمین مسطح و خالی فعلی وجود داشت. جهت قبله در فضاهای مربوط به دورة گسترش، نسبت به مسجد قدیمی انحراف دارد . در حدود سدة نهم هجری تعمیرات و تغییراتی در بخشهای مختلف پس از آسیب های وارده به بنا صورت گرفته و محراب فعلی جایگزین محراب قدیمی شد؛ تاریخ ۸۶۷ نیز مربوط به همین زمان است . تغییر در طرح صحن مسجد و ساخت شبستان شمالی در جای فضاهای قدیمی و بخشی از مناره ، بعدها در بنا بوجود آمد. آخرین تغییرات و تحولات اساسی مسجد مربوط به دورة قاجار می شود که شامل ساخت مسجد حاجی حسنعلی در شمال شرقی مجموعه و شبستان زمستانی حاجی رجبعلی در بخش غربی صحن، با جهت قبله ای متفاوت از فعالیتهای دو برادر خیّر میبدی است که جایگزین ساختارهای قدیمی گردیدند.

بقایای این بنا در ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی سیرجان، در منطقه سیرجان قدیم واقع گردیده و به نظر می رسد که همان مسجد معروف عضدالدوله (عضدی) باشد که مقدسی در شرح آن نوشته : ” سیرجان، دو بازار کهنه و نو دارد . در میان دو بازار، مسجد جامعی وجود دارد . عضدالدوله، گلدسته های شگفت آوری در میان آن برپا داشته . بر بالای گلدسته های آن، دستگاهی پیچیده و چوبین نهاده که بخشی از آن همیشه درحال چرخیدن است . در این محل، خرابه های بنایی آجری برجای مانده که در آن، علاوه بر پایه ستون های سنگی، بقایای قطعات سنگ مرمر و سنگ آهک منقور به کتیبه هایی مشهود است . مردم محلی، در گوشه ای از بنا شمع روشن می کنند و بنا را مسجد صاحب الزمان می خوانند . این مسجد، به همراه دیگر بناهای سیرجان قدیم، در سال ۷۹۸ ه-. ق توسط لشکریان تیموری تخریب گردید که بعد از این واقعه ، ساکنان آن در شهر فعلی سیرجان مستقر شدند .

این بنا در مقابل زیارتگاه شیخ علی بنیمان در ۲۴ کیلومتری شهرستان نیر و ۵۷ کیلومتری جنوب غربی یزد واقع گردیده و از مساجد نیمه قرن نهم هجری است که در مجاورت آرامگاه مذکور بنا گردیده است . بنا دارای نقشه ساده و مشتمل بر فضای گنبدخانه مربع و شبستان مستطیل شکلی است . فضای گنبدخانه به ابعاد تقریبی ۵×۵ متر و شبستان مستطیل شکل به ابعاد تقریبی ۳×۵/۷ متر است . در سه ضلع گنبدخانه ، شاه نشین بزرگی با بالکن هایی قرار دارد که با کاشی های شش ضلعی آبی روشن تزیین شده است . فضای مربع گنبدخانه توسط قوس های دیواری، فیلپوش های زوایا و دو ردیف مقرنس کاری میان آنها به کثیرالاضلاع تبدیل گردیده و گنبد بر آن قرار گرفته است . در سمت قبله گنبدخانه، محرابی مرمری به ابعاد ۶۷×۱۱۰ سانتی متر تعبیه شده که بر آن، آیات قرآنی و عبارات ذیل به خط نسخ نقر شده است : ” قد صنع هذاالمحراب المبارک فی سابع شهر ربیع الاول سنة احدی و اربعین و ثمانمائة ” (۸۴۱ ه-.ق )و “وقف مسجد مزار شیخ علی علیه”.

این بنا در شهرستان خرم آباد واقع گردیده است . بنای اولیه مسجد در سال ۹۷۰ ه-. ق به دستور شاه پرور سلطان، دختر اغوربیک – از اتابکان لرستان – ساخته شد و در دوره های بعد مرتبا تعمیر و مرمت گردید تا اینکه در دوره متأخر بازسازی و حجرا تی در شمال و جنوب – جهت استفاده طلاب علوم دینی به آن اضافه گردید . بنای کنونی مسجد که تا حدود زیادی نوسازی شده، مشتمل بر ایوانی در جانب شرقی و شبستان ستونداری به ابعاد ۹×۳۰ متر است که پوشش طاق و گنبد آن بر روی ۷ ستون چهار ضلعی قرار می گیرد . طاق های بالای ستون ها در این شبستان توسط تیرهای چوبی به هم متصل شده و نیروی رانشی آنها مهار شده است . در این مسجد، سه سنگ نوشته متضمن فرامینی ازدوره صفوی کشف شده است .