کاروانسرا
کاروانسرای منظریه
کاروانسرای منظریه مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان قم، بخش مرکزی، داخل پادگان منظریه واقع شده است و از جمله کاروانسراهای چهار ایوانی بهشمار میرود. ۶۰ حجره و اتاقک در پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفتهاند و و دو ردیف اصطبل نیز در اضلاع شمالی و غربی جای دارند. مصالح بهکار رفته در بنا شامل لاشه سنگ، آجر، کاشی و ملات گچ میشود. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۶۲۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاروانسرای منظریه در ابتدای راه ساوه، نزدیک پلی ساخته شده که از زیر آن رودخانه ای میگذرد. کاروانسرا که درمیان ناحیه خشک وبی حاصلی قرارگرفته، ازنظر بازرگانی اهمیت ویژه ای داشت. این کاروانسرا از یک سو در کنار کویر و از سوی دیگر در مجاور دریای نمک قرار دارد و نور خورشید از روی آن انعکاس شدیدی مییابد.
سرای وزیر قزوین
سرای وزیر قزوین که با نام کاروانسرای وزیر قزوین نیز شناخته میشود، یکی از بخشهای بازار قزوین محسوب میشود که روبروی در شرقی راستهی قیصریه قرار گرفته است. هشتی ورودی آن، حجرههایی با طاقهای کاشیکاری دارد و بر فراز فضای مرکزی ورودی، گنبدی آجری همراه با یک نورگیر به قطر تقریبی یک متر واقع شده است. دورتادور حیاط وسیع سرای وزیر را حجرههایی در دو طبقه فراگرفتهاند و روی صفهای با ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار دارند. طرح سرا، چهار ایوانه و ضلع شرقی آن هماکنون فاقد ایوان است. تمامی حجرهها دارای طاق جناغی و اکثر آنها در طبقهی دوم، دارای ارسی (نوعی در قدیمی با چهارچوب مخصوص که با حرکت عمودی باز و بسته میشد) هستند. در لچکی طاق حجرهها، میتوان کاشیکاریهایی را در طرحها و نقوش مختلف چون مجلس شکار شیر و پرنده، طرحهای اسلیمی و کتابی، اسب، خورشید و انسان بالدار دید. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۳۱۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و بهعنوان یکی از مکان های دیدنی قزوین شناخته میشود.
کاروانسرای پاسنگان قم
یکی از جاهای دیدنی قم کاروانسرای پاسنگان است که به اقامتگاه بومگردی و پایگاه رصد ستارگان تبدیل شده است. در کنار گشتوگذار در این شهر میتوان شبی را همچون مسافران گذشته در این محل اقامت داشت. کاروانسراها بناهایی خفته در راهها و جادهها هستند که روزگاری مأمن و پناهگاهی برای استراحت کاروانها و کاروانیان خسته و رسیده از راه بودند. بدون شک از دیرباز و حتی از زمان هخامنشیان چنین مکانهایی وجود داشته است و هردوت؛ مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاههای بین شوش، سارد و بابل ساخته شده بود سخن گفته است. در دورهی اشکانیان نیز با رونق گرفتن جادهی ابریشم و تجارت میتوان گفت ایستاهگاهها و منزلگاههای بین مسیرها بوده است. اما قدیمیترین کاروانسراهای بهجای مانده از دوران باستان در ایران به ساسانیان تعلق دارد که دیرگچین در جادهی تهران- قم و رباط انوشیروان در جادهی سمنان- دامغان از مهمترین آنها است. دوران درخشش و طلایی این منزلگاهها به روزگار پرشکوه صفویان و عهد شاه عباسی برمیگردد. در گوشه گوشهی این سرزمین و در مسیر راهها به دستور شاه عباس کبیر کاروانسراهایی برای استراحت مسافران، تجار و بازرگانان ساخته شده است. پاسنگان نمونهای از این نوع بناها است که در نزدیکی قم واقع است. اگر روزی در مسیر قم به کاشان سفر کنید در ۲۰ کیلومتری قم بنایی از گذشته نظرتان را جلب خواهد و اگر توقفی کوتاه داشته باشید و سری به آن بزنید از تماشای آن پشیمان نخواهید شد. وقتی به نزدیکی پاسنگان برسید کاروانسرایی آجری و زیبا را خواهید دید که روی پایههای سنگی بنا شده است و چهار برج مدور که از سنگ لاشه ساخته شدهاند در چهار گوشهی دیوارهای این بنا دیده میشود. در اطراف ورودی این بنا ده طاقنمای تزیینی چشمنوازی میکند. بعد از عبور از سردر که دارای طاق آجری است، وارد حیاط مجوعه میشوید. حجرههای متعدد و ایوانها زینتبخش حیاط پاسنگان هستند که روزگاری مکان استراحت مسافران خسته بودند. اتاق نگهبانان، محل نگهداری چارپایان و دو آبانبار از بخشهای دیگر هستند. این بنای مربع شکل دارای ابعاد ۵۰ در ۵۰ و مساحت ۲۵۰۰ متر مربع است و مانند سایر کاروانسراهای نواحی مرکزی ایران و به سبک آنها بنا شده است. پاسنگان که یادگاری از دوران کاروانسرا سازی شاه عباس کبیر است، به روزگار قاجاریان نیز همچنان مورد استفاده بوده و در سال ۱۳۲۱ خورشیدی در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است. جهانگردان و سیاحان متعددی از کاروانسرای پاسنگان دیدن کردند و به توصیف این مکان و به تصویر کشیدن آن در سفرنامههای خود پرداختهاند. از جملهی این افراد پاسکال کوست؛ نقاش و معمار معروف فرانسوی است که در عهد قاجار و در زمان محمد شاه به ایران آمد. پاسکال در کتاب خود طرحی دقیق از پاسنگان به تصویر کشیده است و نشان میدهد این اثر تا امروز به همان شکل روزگار قاجاریه باقی مانده است. مادام ژان دیوالافوا نیز در سفرنامهی خود آورده است تا سال ۱۸۸۸ میلادی تغییری در پاسنگان صورت نگرفته است و تصویری از نمای ورودی آن را کشیده است. مولر نیز بانی و سازندهی این بنا را بازرگانی از اهالی قزوین به نام حاجی محمد باقر و تاریخ ساخت آن را ۱۸۰۷ میلادی میداند و ماکسیم سیرو؛ معمار فرانسوی معتقد است زمان ساخت پاسنگان به پیش از عهد صفوی میرسد. پاسنگان روزگاری محل اقامت کاروانیان و مسافران خسته از راه بود. مدتی این مکان بهعنوان پاسگاه ژاندارمری استفاده شد و در زمان حاضر نیز کاربری تاریخی و گذشتهی خود را در قالبی جدید ادامه میدهد. در حال حاضر این کاروانسرا تنها یک بنای تاریخی نیست و بعد از مرمت و بازسازی به اقامتگاه بومگردی تبدیل شده است و میتوانید در کنار سفر به قم و بازدید از این بنا در این مکان اقامت داشته باشید. از آنجایی که پاسنگان در مسیر کویر مرنجاب کاشان واقع است و امکانات رصد ستگارگان را دارد پایگاه رصد اجرام آسمانی نیز است. پایگاه پرندهنگری، محل برگزاری جشنها، جشنوارهها از دیگر کاربری های جدید پاسنگان است.
موقعیت و دسترسی : برای دسترسی به این کاروانسرا به کیلومتر ۲۰ جادهی قم به کاشان بروید و در ۱۰۰ متری جاده میتوانید این بنا را ببنید. این اقامتگاه در نزدیکی زنبورک از توابع جنت آباد شهرستان قم واقع است.
کاروانسرای تاج آباد همدان
ساخت کاروانسرا از قدیم در خطه ایرانزمین امری رایج بوده است و در جایجای سرزمین ما کاروانسراهای زیادی وجود دارد. شاید تاکنون در هیچ مقاله معرفی کاروانسرا، به مفهوم و کاربرد دقیق این بنا اشاره نشده است، این فرصت را مغتنم میشماریم تا کمی بهتر کاروانسراها را بشناسیم. کاروانسرا ترکیبی است از کاروان، یا کاربان، به معنی گروهی مسافر که دستهای سفر میکنند و سرا هم که از زبان پهلوی گرفته شده است، به معنای خانه و مکان است. به زبان ساده میتوان گفت کاروانسرا ساختمانی است که یک کاروان را در خود جای میدهد. پلان کاروانسراها معمولا مربع یا مستطیل است. کاروانسراها ورودیهایی بزرگ و بدون تزئین دارند و دیوارهایی بهعنوان بادگیر در انتهای ساختمان کاروانسرا تعبیه شده است. کاروانسراها در تمام دوره تاریخ ما نقش مهمی داشتهاند، کاروانسراهایی وجود داشتند که افراد از آن برای اسکان چهارپایان خود استفاده میکردند که آن را رباط میخوانند. سنت ساخت کاروانسرا چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام در ایران جاری بود و بعد از اسلام هم کاروانسراهای زیبایی در خاک ما ساخته شد، کاروانسرای تاجآباد هم یکی از کاروانسراهای زیبای بعد از اسلام است که در عصر صفوی در روستای تاجآباد همدان ساخته شده است و از جمله جاهای دیدنی همدان شناخته میشود. تاجآباد سفلی روستایی از توابع شهرستان بهار در استان همدان است. در لغتنامه دهخدا درباره این روستا مطالب زیادی وجود دارد، عبارت زیر بخشی از تعریف تاجآباد در لغتنامه دهخدا است: تاجآباد. (اِخ) دهی از دهستان چهار بلوک بخش سیمینهرود شهرستان همدان ۲۸ هزار گزی جنوب باختری قصبه بهار هزار گزی جنوب شوسه همدان به کرمانشاه کوهستانی، سردسیر دارای ۱۳۰۰ تن سکنه هست. محل دقیق قرارگیری کاروانسرای تاجآباد در روستای تاجآباد سفلی است. این روستا در غرب استان همدان و شهرستان بهار قرار دارد و در واقع نزدیک به جاده همدان به کرمانشاه است. مردم این روستا به زبان کردی باهم صحبت میکنند. کاروانسرای تاج آباد در بخش مرکزی روستا قرار دارد.
کاروانسرای تاجآباد درواقع یک رباط است و برعکس اکثر کاروانسراهای ایران که دارای پلانی مستطیل شکل هستند، این کاروانسرا دارای پلان مدور است، این پلان در میان کاروانسراهای ایران بسیار کمیاب است و به همین دلیل یکی از جالبتوجهترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی استان همدان محسوب میوشد و در منطقه غرب یکی از مهمترین کاروانسراها به شمار میآید. درب ورودی بنا از شرق دارای دو طاقنما تزئینی و نمایی مدرن است که دو لنگه درب چوبی بر روی آن قرار دارد. این قسمت محل ورود به اصطبلها و حجرههای پایین است. در جلو کاروانسرا ۲۶ حجره وجود دارد، کف حیاط کاروانسرا سنگفرش است و ۲ چاه آب داخل بنا است. مصالح اصلی که در ساخت کاروانسرای تاجآباد از آن استفاده شده، آجر قرمز و ساروج است. این کاروانسرا، جدا از بخش رباط که مخصوص نگهداری احشام بوده، کاروانسرایی زیارتی بهحساب میآید که زائران کربلا از آن استفاده میکردند. کاروانسرا به دست بانو جهان قاجار، از نوادگان فتحعلی شاه و حاج میرزا علینقی کوثر همدانی ساخته شده است. جهان خانم از بانوان پرهیزگار و خیرخواه دوران بوده و اقدامات خیرخواهانه زیادی انجام داده است. از دیگر خدمات او میتوان به ساخت پل روان و بقعه و صحن امامزاده یحیی اشاره کرد. در سال ۱۳۸۸ دستور ترمیم کاروانسرای تاجآباد همدان صادر شد. بر اساس بررسیهای دوران این موضوع مطرح شد که کاروانسرا نسبت به بقعههای مشابه وسعت بیشتری دارد و درنتیجه ترمیم و بازسازی آن زمان بیشتری را صرف خواهد کرد. دولت بودجه ۷۰ میلیونی را به این کار اختصاص داد و ترمیمهای عظیمی در بافت آجرهای بنا صورت گرفت. آجرهای کاروانسرا باید در دو دوره مرمت میشد و برای تطبیق آجر مرمتشده با آجر اصلی باید آجر را در کوره میپختند. در سال ۱۳۹۰ فصل ششم مرمت این بنای تاریخی آغاز شد. جالب است بدانید تنها سه نوع از این مدل کاروانسرا در ایران وجود دارد. نکته دیگری که در رابطه با این بنای زیبا وجود دارد، این است که محدوده تقریبی زمان ساخت بنا تخمین زده شده، ولی هیچگاه زمان دقیقی از ساخت بنا ارائه نشده و دلیل آنهم نبودن کتیبه و آجرکاری یا کاشیکاری در بنا است.
روستای گوشه شهنشاه
روسـتای گوشه شهنشاه از توابع بخش مرکزی شـهرسـتان خرم آباد، با مـختصات جـغرافیایی ۴۸ درجـه و ۱۷ دقـیقه طـول شرقی و ۳۳ درجــه و ۲۴ دقیقه عرض شمالی، در ۱۵ کیلومتری شهر خرم آباد قرار دارد. این روستا از سطح دریا ۱۴۰۰ متر ارتفاع دارد و آب و هوای آن در فصول بهار و تابستان مطبوع و دلپذیر و در فصول پاییز و زمستان سرد و خشک است.در نزدیکی این روستا، دره ای پوشیده از باغ های انبوه انار و انجیر وجود دارد.ﺁﺏ ﺷﺮﺏ ﺍﻫﺎﻟﯽ ﺍﺯ ﭼﺸﻤﻪ ﻭ ﺁﺏ ﺑﺎﻏﺎﺕ ﺍﺯ ﺳﺮﺍﺏ (ﺳﺮ ﺳﺮﺁﻭ) ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﯽ شود . به دلیل واقع شدن بقعه شجاع الدین خورشید (ﺳﺮﺳﻠﺴﻠﻪ ﺍﺗﺎﺑﮑﺎﻥ ﻟﺮ) به گوشه شهنشاه مشهور می باشد.در کنار این آرامگاه،گورستان قدیمی با سنگ قبرهای کهن وجود دارد که بر روی آن ها آیاتی از قرآن کریم و کلمات مقدس با نقش های برجسته و خط زیبای کوفی کنده کاری شده است . آرامگاه در زمان شاهوردیخان آخرین اتابک لر ساخته شده است . شجاع الدین خورشید به مدت سی سال از آخر قرن پنجم تا اوایل قرن ششم ه.ق(۵۸۰ – ۶۲۱) بر ایالات لر کوچک فرمانروایی کرده است. این فرمانروا به واسطه عدالت و دادگستری مقبره وی مورد احترام اهالی قرار گرفته است.
پلان مقبره مستطیل شکل و پلان داخلی آن هشت ضلعی و هر ضلع آن ۲,۵ متر است. سبک معماری گنبد آن دو پوسته و مواد و مصالح آن سنگ، آجر ملات، گچ و ماسه آهک است. ارتفاع گنبد از سطح زمین ۱۲ متر است،در وسط آن قبری است که برروی آن صندوق چوبی کنده کاری شده ای قرار دارد. این اثر به شماره ۱۹۲۰ مورخ ۷۶/۶/۱۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. ﮐﺎﺭﻭﺍﻧﺴﺮﺍ گوشه شهنشاه یکی از آثار به جای مانده از دوره صفویان در کنار مقبره شجاع الدین خورشید قرار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ساختمان این ﮐﺎﺭﻭﺍﻧﺴﺮﺍ دارای ۱۵ اتاق و صحنی به اندازه ۳۰۰ مترمربع است.کل ساختمان به ﺩﻭ بخش تقسیم شده که بخش پشت ﮐﺎﺭﻭﺍﻧﺴﺮﺍ محل نگهداری چهار پایان و بخش جلو اتاق های ۹ مترمربعی تشکیل شده که محل استراحت مسافران بوده است.این بنا به شماره ۱۹۲۱ و در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۳۷۶ درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است . ﻻﺯﻡ ﺑﻪ ﺫﮐﺮ ﻫﺴﺖ،ﺩﻭ ﺩﺭﺧﺖ ﺑﻨﻪ،ﯾﮏ ﺩﺭﺧﺖ ﺗﻮﺕ ﻭ ﯾﮏ ﺩﺭﺧﺖ ﺯﺭﺑﯿﻦ ﺍﺯ ﺟﺎﺫﺑﻪ ﻫﺎﯼ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺭﻭﺳﺘﺎﯼ ﮔﻮﺷﻪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﯾﺦ ۱۳۸۷/۱۲/۲۷ ﺩﺭ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ ﺭﺳﯿﺪﻧﺪ.