ارگ حسام‏الدوله (مشهور به کلاه فرنگى) منسوب به امیر حسن خان شیبانى مى‏باشد و برخى آن را « ارگ کلاه فرنگى»  مى‏نامند. این ارگ متعلق به امیر علم خزیمه بوده که ایشان آن را به فرماندارى بیرجند اهدا نمود . سازمان میراث فرهنگى این بنا را به عنوان یک ساختمان قدیمى و ارزشمند به ثبت رسانده است. این ارگ به شکل شش ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید مى‏باشد و چشم عابرین را از لحاظ زیبائى و طراحى خیره مى کند. در مجاورت این ارگ در سنوات اخیر فرماندارى بیرجند ساخته شده است. آقاى محمد حسین حدیدى‏پور ،تاریخ بناى آن را سالهاى ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجرى قمرى مى‏داند. مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ مى‏باشد.

این اثر تاریخی که زمانی مقر حکومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می‌باشد. : عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه “زیگوارتی” و “شش اشکوبه” از چند بخش مهم تشکیل شده است. بخش هم کف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاقهایی را در آن بوجود آورده است.مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه هم کف ، علاوه بر دارا بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی ، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط می‌باشند. حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه هم‌کف بوجود آورده بطوریکه ورودیهای مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می‌شوند. محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است. فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزیینی با مقرنسهای زیبامی‌باشد به تعداد طاق نماها ، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است.روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبدی گلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تامین می‌شود. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه ، هوای مطبوعی را در این مکان به وجود می‌آورد. از جمله تزیینات به کار رفته در فضای حوضخانه ، مقرنس ، رسمی‌بندی ، کاربندیهای لانه زنبوری و تزیینات گلدانی است. طبقه اول بنا که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم کف ساخته شده ، دارای فضای کمتری است و چند اطاقک در آن ساخته شده است. همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا می‌باشد.

عبارت چهلستون برای بیشتر ما با نام اصفهان تداعی می شود اما شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید قزوین هم یک چهلستون معروف و ماندگار دارد که از دوران صفویان تا به حال یکی از بناهای دیدنی این شهر بوده است. عمارت باشکوهی که به کلاه فرنگی هم معروف است و در وسط باغ بزرگی قرار گرفته است. چهلستون قزوین تنها کوشک باقی مانده از مجموعه کاخ‌های سلطنتی روزگار شاه طهماسب به حساب می‌آید. سال ‎۹۵۱ هجری قمری بود که شاه طهماسب صفوی به دلیل تهدید ترک های عثمانی تصمیم به‌ انتقال پایتخت از تبریز به قزوین گرفت و در همین سال بود که ‌اراضی موسوم به زنگی‌آباد را از میرزا شرف جهان یکی از بزرگان و معتمدان شهر برای احداث بنای شاهی خریداری کرد. شاه طهماسب به معماران برگزیده کشور دستور داد تا باغی به ‌شکل مربع در آن بسازند و در میان آن عمارت های عالی، تالار، ایوان ها و حوض های زیبا بنا کنند. این نقطه شروع تاریخ عمارت کلاه فرنگی بود که به همراه سردر عالی قاپو تنها بناهای باقی مانده از باغ های دوره صفویه در قزوین هستند. این مکان، کاخ شاهی بوده که شاه طهماسب صفوی بنای آن را از روی نقشه یک معمار ترک با شیوه شطرنجی خیلی کوچک ساخته و دارای پنجره‌های چوبی بسیار ظریف و زیبا است. تا جایی که برخی معتقدند بنای هشت بهشت اصفهان با گرته برداری از این اثر ساخته شده است. اگر گذارتان به موزه چهلستون قزوین بیفتد، می‌توانید نقاشی‌های دوران صفوی را ببینید که روی دیوارهای این بنا خودنمایی می کنند. نقاشی‌های دیواری طبقه اول نمونه‌ای از هنر نگارگری مکتب قزوین است و به همین دلیل شهرت خوبی در محافل معماری دنیا دارد. تعداد نقاشی‌های دیواری این بنا مشخص نیست، اما طبق گفته‌های “عبدالملک شیرازی” و “قاضی احمد حقی”، این نقاشی‌های دیواری از آب طلا بوده‌اند. مکتب حاکم بر این نقاشی‌ها از تغییر و تحولات سیاسی تاثیر گرفته، به ‌نحوی که ظهور نادرشاه و مکتب افشاریه در چهل‌ ستون دیده می‌شود. ظهور قاجار هم در سومین لایه نقاشی های کاخ چهل ‌ستون دیده می‌شد که به مرور زمان از میان رفته است. چهلستون ساختمانی ۸ گوش دارد که با مساحت تقریبی ۵۰۰ متر مربع ساخته شده است. با تالارها و اتاق هایی کوچکی که در هرکدام از دو طبقه آن به چشم می خورد. رواقی با ستون های آجری و قوس های نیم دایره ای بنا را در برگرفته و بر بالای آن ایوانی با ستون های چوبی استوار شده است. بد نیست بدانید که عمارت کلاه فرنگی” به همراه”سردر عالی قاپو” تنها بناهای باقی مانده از باغهای دوره صفویه در قزوین هستند. بعدها این بنا در دوره قاجاریه توسط “سعدالسلطنه” فرماندار وقت قزوین بازسازی شد. و در سال ۱۳۳۷ به عنوان گنجینه اشیای تاریخی و باستانی مورد استفاده قرار گرفت. در حال حاضر هم از ساختمان چهلستون قزوین به عنوان موزه خوشنویسی قزوین استفاده می شود.

موقعيت طبيعي :
شهر ماكو در ميان دره‌اي كم عرض و در دامنه شيبدار كوه قرار گرفته و اكثر ساختمانهاي قديمي شهر در سمت شرقي و بروي شيب نسبتاً تندي ساخته شده‌اند

موقعيت فعلي :
بناي قديمي عمارت كلاه فرنگي همراه با آثار تاريخي متعدد ديگري كه از نظر قدمت تقريباً همزمان اين اثر مي باشد تماماً در سمت شرق خيابان امام كه طولاني ترين خيابان شهر و بموازات دره حد فاصل دورشته كوه مي باشد قرار گرفته است . در اطراف عمارت فوق ساختمانهاي قديمي مانند عمارت شهرباني ، محل شوراي داوري سابق و چند بناي ديگر وجود دارند كه متاسفانه دست خوش تحول نوسازي شده اند .

تاريخچه بنا :
عمارت كلاه فرنگي كه قسمتي از مجموعه ساختمان بزرگ قديمي متعلق به يكي از خوانين ماكو بنام علي‌قلی خان بيات مي باشد كه بعد ها توسط اداره بهداري از پسر ايشان تقي‌خان بيات خريداري شده و تمام ساختمانهاي قديمي مذكور بجز عمارت كلاه فرنگي تخريب و توسط بهداري واحدهاي نوسازي براي محل مورد مربوط به بيمارستان در آن ساخته شده است ، اين بناي قديمي كه از نظر فرم و تكنيك كار مخصوصاٌ گچبري و آئينه كاري بسيار جالب توجه مي باشد اثري است متعلق به اواخر دوره قاجاريه كه بدون هيچ دخل و تصرفي بهمان شيوه اصلي حفظ شده است .
مشخصات بنا :
ساختمان كلاه فرنگي در دامنه كوه و در شيب نسبتاً تندي قرار گرفته است ، چنانچه جبهه غربي ( سمت خيابان ) كه سكو بندي شده بصورت طبقه جداگانه اي بنظر مي رسد . ساختمان دو طبقه بوده بطوريكه از نقشه و عكس‌هاي ضميمه مشخص مي شود قسمت داخلي داراي گچبري و پلان آن صليبي شكل و فرم آن از بيرون بصورت هشت ضلعي مي باشد . بالكن چوبي كه در هر طبقه داراي بيست ستون چوبي است زيبائي و طرح جالبي به اين بنا بخشيده است و مصالح بكار رفته در ساختمان كلاه فرنگي عبارت از آجر ، خشت خام ، تيرهاي چوبي و اندود گچي در جبهه خارجي و جبهه داخلي و تزئينات گچبري و آئينه كاري فوق العاده زيبا در طبقه اول و نقاشي آب و رنگ شامل صحنه‌هاي متفاوت در طبقه همكف مي باشد . به هر صورت اين عمارت از نظر تناسبات معماري جا افتاده و خوش تركيب بوده و داراي ديد و منظره بسيار خوبي مي باشد .
عمارت كلاه فرنگي در اصل قسمتي از ساختمان بزرگ مالك اصلي بوده و بعد از فروش آن بهداري ماكو بخشهای ديگر ساختمان را تخريب و بجاي آن بناهاي جديدي احداث نموده فقط عمارت كلاه فرنگي را حفظ و از آن بعنوان دفتر شير و خورشيد سابق استفاده مي شده است متاسفانه در حال حاصر بنا متروكه و بيم تخریب آن بيشتر می رود .
ساختمان كم حجم و دو طبقه عمارت كلاه فرنگي با پوشش شيرواني و بالكن چوبي كه به تبعيت از فرم خارجي عمارت داراي طرح هشت ضلعي مي باشد و بالكن مذكور كه در دو طبقه عمارت به همان فرم بيست عدد ستون چوبي و سقف تخته كوبي تكرار شده حد فاصل ستونها نرده‌هاي چوبي خراطي شده قرار داده شده در آخرين حد بالاي پنجره‌ها از جبهه خارجي يك حاشيه گچبري وجود دارد قسمت داخلي نيز بوسيله گچبري آئينه كاري و نقاشي و ساير تقسيم بنديهاي متناسب آرايش داده شده است .